Historische schuur bij kasteel Nederhorst

Van ridderhofstede naar unieke bedrijfslocatie

De geschiedenis van Nederhorst als kasteel gaat terug naar de 13e eeuw, toen de voorganger van het huidige kasteel werd gebouwd op een hoger gelegen ‘horst’ in een moerassig gebied. Maar al veel eerder, rond het jaar 800, was op deze zelfde horst een houten kapel gesticht.

Uit ons bouwhistorisch onderzoek komt naar voren dat het kasteel van oorsprong waarschijnlijk een drie-zalen complex is geweest en dus niet alleen dienstdeed als verdedigingswerk – het was gelegen op een strategische positie op de grens tussen het Sticht Utrecht en graafschap Holland – maar ook een woonfunctie had. Sinds 1536 mocht Nederhorst zich ridderhofstede van de heerlijkheid Utrecht noemen. Om hiervoor in aanmerking te komen moest het gebouw omgeven zijn door een slotgracht en beschikken over een ophaalbrug en bijgebouwen.

Met het uitroepen van het twaalfjarig bestand in 1609 brak een rustiger periode aan en vonden begin 17e eeuw veel verbouwingen plaats aan kastelen die in de strijd schade hadden opgelopen. Kasteel Nederhorst kreeg hierbij in grote lijnen de huidige vierkante opzet met vier zeshoekige torens op de hoeken.

In 1959 kocht de heer Jan Lourens Jonker het sinds de Tweede Wereldoorlog vervallen kasteel en restaureerde het. Ook de bijgebouwen werden gerestaureerd en vervolgens uitgebreid. In 1971 brandde het kasteel af, waarna het na een nieuwe restauratie in 1973 de deuren weer kon openen.

Vernieuwing onopvallend verstopt achter de gevels

Het complex van buitenplaats Nederhorst kent naast het eigenlijke kasteel, nog acht rijksmonumenten, waaronder de toegangsbrug, de historische tuin- en parkaanleg en het koetshuis, alsmede de monumentale houten schuur aan de oostzijde van het koetshuis.

Hoewel de buitenzijde rond 1967 volledig is vernieuwd, waardoor het nauwelijks te onderscheiden is van de gelijktijdig gerealiseerde nieuwbouw rondom het koetshuis, heeft het interieur nog wel constructiedelen van het oorspronkelijke bouwwerk. Al vanaf 1891 stond op deze plek namelijk een houten schuur, die op hoofdlijnen overeen komt met de hoofdvorm van het huidige gebouw.

De schuur heeft een rechthoekig grondvlak van ongeveer 5,5 x 13,5 meter en bestaat uit één bouwlaag onder een met gesmoorde kruispannen gedekt zadeldak. Aan de voorzijde (noord) sluiten de dakvlakken af met windveren en met zink beklede dekstukken. Aan de achterzijde is een stenen brandmuur, waarachter de hoofdvorm in 1972 is uitgebreid. Ook aan de oostzijde is het gebouw uitgebreid met een aanbouw.

Door de nieuwe bouwdelen zoveel mogelijk achter bestaande bebouwing te plaatsen ontstond een zeer omvangrijk bedrijfsgebouw, dat bovendien – door kenmerken van de bestaande historische bebouwing over te nemen – onopvallend werd ingepast in de karakteristiek van het landgoed.

Hier werden hits opgenomen van Hazes tot Harry Bannink

Hoewel deze bouwsels dus niet allemaal een grote architectonische waarde hebben, zijn ze wel van cultuurhistorisch belang. Het realiseren van deze grootschalige bedrijfsruimte maakte het voor een aantal toonaangevende mediaproductiebedrijven mogelijk om zich hier te vestigen en zich te ontwikkelen.

Dit geldt bijvoorbeeld voor Hans Aalbers Recordings die gevestigd is in het koetshuis. Door Dick van der Meer opgericht als opnamestudio MC Studio in 1962, is het de langst bestaande particuliere muziekstudio in Nederland. Hier werd muziekgeschiedenis geschreven: het is de wieg van talloze hits van menig bekende Nederlandstalige artiest, zoals Herman van Veen, Vader Abraham, Gerard Joling, Ramses Shaffy, Ruth Jacott en André Hazes, van wie bekend is dat hij vaak en graag naar kasteel Nederhorst kwam.

Maar ook de componisten Joop Stokkermans en Harry Bannink namen in deze geluidsstudio hun liedjes op. Zo zong Rob de Nijs hier het titellied in van de kinderserie “Kunt u mij de weg naar Hamelen vertellen” en wie is er niet groot geworden met de liedjes van Klokhuis- en Sesamstraat? Ook die zagen hier mede dankzij Henny Vrienten het levenslicht.

Toonder Studio’s nam zijn intrek in een Bommelstein-waardige locatie

Maar misschien nog wel bekender is Toonder Studio’s, al zal de naam niet direct bij iedereen een belletje doen rinkelen. In 1941 begon Marten Toonder (1912-2005) in Amsterdam met een serie stripverhalen over een inmiddels zeer bekend karaktertje: ‘de avonturen van Tom Poes’. Toonder en filmproducent Joop Geesink (1913-1984) bundelden hun krachten in 1942 in een studio aan de Vijzelstraat. Lang duurde de samenwerking niet, in 1943 specialiseerde Geesink zich verder in poppenfilms en Toonder – onder de naam Toonder Studio’s – in tekenfilms en strips.

In 1965 trekt Toonder zich terug om zich weer op het tekenen te richten in plaats van op het ondernemen. Twee jaar later verhuizen de Toonder Studio’s van Geldersekade 10 (ook een Stadsherstel pand) naar kasteel Nederhorst, waar ze zich in eerste instantie binnen het kasteel zelf vestigen, maar niet veel later ook in de bijgebouwen, die daartoe aan de achterzijde worden uitgebreid. De studio’s zullen hier tot in de jaren negentig blijven.

Vanwege de associatie met de Heer Ollie B. Bommel kreeg het kasteel in de volksmond de naam Bommelstein. Maar al wordt wel gezegd dat Nederhorst model heeft gestaan voor Bommelstein, de strip verscheen al ruim tien jaar voor Toonder Studio’s neerstreek op kasteel Nederhorst.

Een van de tekenaars van Toonder Studio’s is de bekende illustrator Thé Tjong-Khing, geen onbekende van Stadsherstel: hij woonde in ons pand aan de Korte Leidsedwarsstraat 70.

In de oude schuur werden de decors gebouwd: de rekwisieten lagen opgestapeld tot het plafond

Maar ook het hoofdstuk Geesink krijgt een vervolg op het kasteel: Geesink Filmproduktie wordt in 1972 onderdeel van de Toonder Studio’s en vestigt zich in de bijgebouwen van het kasteel, waaronder in de historische schuur. De belangrijkste en meest succesvolle creatie van Geesink is wel Loeki de Leeuw, bedacht als komische noot tijdens de reclameblokken. Op 24 januari 1972 verschijnt het eerste Loeki filmpje op TV, opgenomen in de studio te Nederhorst. De bekende kreet ‘Asjemenou!’ wordt ingesproken door Geesink zelf.

Loeki is in werkelijkheid slechts 25 centimeter groot, met een skelet van hout en ledematen van metaal vol bouten en moertjes, afgedekt met een laagje zacht vilt. Een productieteam van zo’n 12-15 personen hield zich van begin tot eind bezig met de productie van de Loeki filmpjes.

In ruim 30 jaar tijd worden in totaal meer dan 7.000 filmpjes opgenomen in de studio’s. Een 3D-overzichtstekening uit de beginjaren leert ons dat in de oude schuur de decorstukken en accessoires werden gemaakt: volgens de overlevering lagen de rekwisieten opgestapeld tot aan het plafond. En dat voor een stuntelige leeuw wiens rossige haren als pruik nog op de Albert Cuypmarkt gekocht waren.

De Studio’s ontwikkelden nieuwe opname- en animatietechnieken en hebben een belangrijke rol gespeeld in de ontwikkeling op Nederlands mediagebied.

Bekijk het Polygoon filmpje over de Toonder Studio’s uit 1973, net na het afronden van de restauratiewerkzaamheden na de brand.