Henri Polaklaan 20

Vol met tuinen, lusthoven en 19e -eeuwse bebouwing

De Henri Polaklaan ligt in de Plantagebuurt. Dit gebied werd bij de vierde uitleg , de stadsuitbreiding van circa 1663, binnen de grote omwalling met de 26 bolwerken van Daniël Stalpaert gebracht en zou uiteindelijk ‘Plantagie’ of ‘Plantaadje’ worden genoemd. Er bleken niet genoeg kopers voor waardoor de bouw stagneerde. Men besloot daarop tuinen en lusthoven aan te leggen, waar de Amsterdammers zich in het konden verpozen. En ook nu wordt de Plantagebuurt nog steeds gekenmerkt door een groen karakter.

Toen men geen kopers kon vinden besloot men in 1683 de percelen te verhuren voor een periode van 20 jaar (met de mogelijkheid van verlenging van telkens 10 jaar). De intentie was om de percelen later alsnog te verkopen. Ondanks dat bebouwing niet de bedoeling was werden tijdelijke constructies wel getolereerd.

De Amsterdamse Hortus Botanicus vestigt zich in de Plantage en daar schuin komt het Wertheimpark. Op een steenworp afstand opende het Koninklijk Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra in 1838 de dierentuin Artis. Pas na 1860 raakte het gebied meer bebouwd. Daardoor werd de Plantage de enige woonwijk binnen de Singelgracht met een 19e-eeuwse bebouwing.

Naar één van de meest vooraanstaande Nederlandse vakbondsbestuurders

De Henri Polaklaan heeft verschillende namen gehad zoals Achterlaan, Stillelaan en later Plantage Franschelaan. Er werden delen van afgestaan aan Artis zoals de “Papegaaienlaan”. In het nog overgebleven straatgedeelte domineert nu het gebouw van de A.N.D.B.* (Algemeene Nederlandsche Diamantbewerkers Bond), thans Vakbondsmuseum.

De huidige naam van de straat is genoemd naar de in Amsterdam geboren Henri Polak (1868 –1943), een van de meest vooraanstaande Nederlandse vakbondsbestuurders (Diamantbewerkersbond) uit de periode van de 19e en begin 20e eeuw en tevens een prominent sociaaldemocratisch politicus. Hij was één van de oprichters van de SDAP, de voorloper van de PvdA.

Als zoon van een joodse briljantslijper en juwelier moest hij op 13 jarige leeftijd van school om als leerling-diamantsnijder aan het werk te gaan en mee te helpen het grote gezin te onderhouden.

In 1886 vertrok de 18-jarige Polak naar Londen en komt daar in aanraking met het socialistische gedachtegoed. Hij compenseerde zijn gemiste schoolopleiding door zelfstudie. Terug in Nederland ontwikkelde hij samen met een vriendengroep van joodse sociaaldemocraten grote belangstelling voor kunst en cultuur en voor maatschappelijke vraagstukken. Vanaf 1891 werd hij in toenemende mate politiek en journalistiek actief. In zijn latere jaren zette hij zich ook in voor natuurbescherming en stedenschoon. In 1943 overleed Polak op bijna 75-jarige leeftijd in het ziekenhuis aan een longontsteking.

Verschillende generaties Levy

Midden in de Plantagebuurt woonden veel welgestelde Joden. In 1916 trok het Portugees-Israëlietisch Ziekenhuis in een gebouw van architect Harry Elte in de Henri Polaklaan 6-10. . Op de gevel prijkt een pelikaan met drie jongen, het symbool van de Portugees-Israëlietische gemeente. Elte kennen wij van de Stadsherstelmonumenten aan de Professor Tulpstraat. Het ziekenhuis boodt plaats aan 50 patiënten en speelde een belangrijke rol bij het verbergen van joden in tweede wereldoorlog. Zo werden er bijvoorbeeld nepoperaties uitgevoerd, waardoor voorkomen kon worden dat mensen op transport werden gesteld. In 1943 werd een groot aantal patiënten uiteindelijk toch op transport gezet.

Na de bevrijding verzorgde het ziekenhuis overlevenden uit de kampen. Uiteindelijk raakt het ziekenhuis in onbruik en na een grondige restauratie werd het gebouw in 1952 in gebruik genomen als Joods bejaardentehuis Beth Shalom (Huis van Vrede), met 60 bewoners die van de Joodse Invalide aan het Weesperplein kwamen.
In de jaren 20 van de vorige eeuw woorde de Joodse familie Levi in Henri Polaklaan. Zij waren tot 1975 vertegenwoordiger van schoonheidsproducten.

Luister hier naar de podcast van de historische wandeling met Job Cohen door de Plantagebuurt gemaakt door Het Verzetsmuseum.