De kapel

Een lange geschiedenis van zorgen voor de medemens

Het Rosenstock-Huessy Huis is in de loop der eeuwen historisch gegroeid tot een complex van vier aaneengesloten hoofdcomplexen en wat kleinere bebouwing, gelegen rondom twee binnentuinen.
Het begon als het Jacobsgasthuis, dat werd gesticht in 1437 toen de Haarlemse weduwe Lysbeth Heinricxzoon haar huis naliet aan het St. Jacobsgilde, met de bepaling dat er een gasthuis in zou worden gehuisvest dat ”Sinte Jacops Gasthuus soude hieten”. Haar huis bevond zich naast de daar aanwezige St. Jacobskapel, die zich aan de Hagestraat bevond.

In 1715 kreeg het huis de functie van armen- en weeshuis onder de naam Sint Jacobs Godshuis en tussen 1945 tot 1966 deed het onder die naam dienst als bejaardenhuis. Daarna stond het complex leeg tot in 1972 vier sociaal geëngageerde bevriende echtparen er een woon-, leef- en werkgemeenschap begonnen, vernoemd naar de Joods-Zwitserse socioloog, filosoof en jurist Eugen Rosenstock-Huessy. Ook toen bleef het complex in het teken staan van zorgen voor de medemens.

Stadsherstel nam het complex op de laatste dag van 2015 over van de stichting Rosenstock-Huessy om het toekomstbestendig te kunnen maken.

Groot omslagpunt halverwege de 19e eeuw

Vanaf 1853 werd het Sint Jacobs Godshuis ruim 100 jaar bestierd door de ‘Zusters van Roosendaal’. Hun komst viel vrijwel samen met zowel het herstel van de kerkelijke hiërarchie van 1753 – waardoor de Rooms-Katholieke Kerk niet langer slechts gedoogd werd – als met de Armenwet van 1854, die de klok terugzette en de armenzorg overliet aan kerkelijke en particuliere instellingen. Het stadsbestuur, dat sinds 1715 betrokken was, trok zijn handen van het huis en de gemeentelijke subsidie verviel. Het huis had het zwaar.

Een legaat van een weldoener bood uitkomst: en zo arriveerden in 1853 de eerste vijf zusters – van de in totaal 13 die de congregatie destijds telde – in de Hagestraat om de bewoners te verzorgen en verplegen “met glimlachende blijmoedigheid en cherubijnse eenvoud”. Zij namen hun intrek in het zusterhuis. Het Roomsch Armenhuys zoals het destijds in de volksmond heette, bestond toen uit 143 bejaarden en zieken (50% – 50% man en vrouw), 36 weesjongens en 43
weesmeisjes. Daarnaast waren er vijf suppoosten. Het vrouwelijke personeel werd met drie maanden salaris op straat gezet, de binnenvader bleef voor de zorg voor de mannelijke bewoners.

Een huiskapel als tijdsbesparing

Deze congregatie van franciscanessen zocht niet alleen zingeving in bidden, maar combineerde dit met het verrichten van liefdewerken. Bezittingen hadden de zusters niet, loon kregen ze evenmin. Hun dagen waren van uur tot uur ingevuld en hier kwam de bouw van de kapel om de hoek kijken: dit betekende simpelweg tijdbesparing.

In eerste instantie werd een vertrek tot tijdelijke kapel ingericht, maar al snel werd besloten tot de bouw van een echte huiskapel die in 1855 werd ingezegend. In 1859, toen het huis een eigen rector kreeg, gingen ook de wezen en ouden van dagen hier ter kerke. Vanaf 1715 hadden zij gekerkt in een nabijgelegen schuilkerk gevestigd in een oude bierbrouwerij.

De kapel vormde tussen 1854 en 1966 de kern van het dagelijks leven: het was de enige plek waar zusters en alle bewoners bijeenkwamen en betekende een rustpunt tussen de dagelijkse beslommeringen. In de ochtend was er de Heilige Mis en op sommige avonden lof. En verder de gezongen zondagse mis en uiteraard de diverse vieringen. De zusters waren hier nog veel vaker, tijdens de lauden, vespers en de metten. Ook op de stille dag, de eerste vrijdag in de maand waarbij alleen het hoognodige gezegd werd, brachten zij veel tijd in de kapel door. “Het was een sfeervolle, prachtige kapel met een schitterend altaar en het geheel was tot in de puntjes verzorgd”, aldus Piet Noordhuizen die hier als tweejarige wees in huis kwam.

Zes ramen als geschenk van de zusters en bewoners na WOII

In de voormalige kapel vertellen zes schilderingen in glas-in-lood – vervaardigd door glazenier Frans Balendong (1911-1998) – diverse scenes uit het leven van de heilige Jacobus de Meerdere. Een van de ramen heeft als voorstelling ‘1940-1945 De H. Jacobus helpt zijn Godshuis’. De ramen zijn dan ook een geschenk: de zusters en bewoners beschouwden het als een wonder dat het Godshuis, volgens hen dankzij hun beschermheer Jacobus, gespaard was gebleven en legden iedere week wat geld opzij. In 1949 konden de eerste drie ramen worden geplaatst, in 1952 de laatste drie. Op de laatste voorstelling zien we enkele zusters, bejaarden en wezen tot Jacobus bidden. Op de achtergrond is Haarlem met zowel de St. Bavokerk als de Kathedrale Basiliek Sint Bavo te zien. Drie viermotorige bommenwerpers bedreigen de stad, inwoners vluchten weg.

Bij de restauratie in 2023 is het glas-in-lood gerestaureerd.
In 2024 werd een ander glas-in-loodraam, ter herinnering aan drukker Habraken, na restauratie teruggeplaatst in zijn voormalige woonhuis aan de Antoniestraat.

Een kapel met altaar en koortribune

De kapel werd in 1854 gebouwd op de verdieping aan de achterzijde van Hagestraat 10, grenzend aan de binnenplaats, vermoedelijk op de funderingen van oudere bebouwing. Aannemer Fa. Soffers uit Ginneken vroeg er ƒ 3300,- voor, exclusief schilderwerk en architect.

In 1889 is de kapel aan de oostzijde (rechts) van de uitgemetselde schoorsteen verlengd. Dit is zeer zorgvuldig gebeurd, zodat het op het eerste gezicht nauwelijks opvalt, hoewel hierbij gebruik is gemaakt van een machinale baksteen in plaats van handvormsteen.
Op de begane grond geeft een brede doorgang onder een halfronde ontlastingsboog toegang tot de kapel. Erboven een gevelsteen met dubbel jaartal, 1599-1889, waarbij het tweede refereert aan de verbouwing. Mogelijk heeft de steen ooit aan de voorzijde van Hagestraat 10 gezeten. Bovenlangs de buitengevel is over drie lagen metselwerk een overhoeks muizentand aangebracht.

De kerkzaal, met erboven een koortribune, wordt betreden aan de oostzijde van de kapel. De twee nieuwere rondboogvensters met glas-in-lood zijn vanwege die tribune dichter bij elkaar geplaatst ten opzichte van de vier in het midden en aan de westzijde, waar zich het altaar bevindt. Uit historische foto’s blijkt dat het plafond aan die zijde oorspronkelijk met engelen beschilderd is geweest. De figuratieve schilderingen van het voormalige altaar zijn grotendeels behouden gebleven. De ongedeelde ruimte is verder voorzien van een lambrisering en een lijst.