1668-1670
Bouwjaar
A
Amstelkerk
Amstelveld 10, AmsterdamOmgeven door verschillende 17e en 18e -eeuwse Amsterdamse panden, blijft de serene houten Amstelkerk al drie en een halve eeuw overeind. Eeuwen met oorlogen, branden en de tand des tijds heeft het gebouw weten te overleven. In vele opzichten is de Amstelkerk een belangrijk monument; de historie, het ontwerp, de verstilde ligging en de toegankelijkheid maken de kerk tot icoon. Ze groeide na herbestemming uit tot een laagdrempelige culturele ontmoetingsplek.
1840
Verfraaiing interieur
1970
Veel verrotting
1986
Stadsherstel eigenaar
1988
Restauratie en herbestemming
1990
Kantoor Stadsherstel, woningen, evenementenlocatie, restaurant
Nu
350 jaar en in renovatie
De omgeving
Kerkstraat
Het Amstelveld was vanaf 1662 het openluchtatelier voor beeldhouwers.
Vier kerken moesten er aan de Kerkstraat komen
Als bij volle zomer de vleugelnootbomen hun lommerrijke bloei bereiken en het Amstelveld tot misschien wel het mooiste plein van Amsterdam omtoveren, verdwijnt het grote houten bouwwerk iets naar de achtergrond. Maar in de andere seizoenen valt de witte Amstelkerk meteen op, vanuit welke windrichting je ook kijkt.
De kerk is gebouwd aan de vooravond van de Gouden Eeuw. Tussen 1550 en 1665 groeide de Amsterdamse bevolking van 50.000 naar 160.000 inwoners en het stadsbestuur besloot tot vier keer toe tot uitbreiding.
In de vierde ‘stadsuitleg’ (1662) ontstond een plan dat voorzag in de bouw van vier kerken, die met elkaar verbonden werden door een lange straat tussen de Prinsen- en Keizersgracht: de Kerkstraat. Bij die vier kerken hoorden de Amstelkerk, de Oosterkerk en nog twee gebouwen, op het Weesperveld en bij de Leidsegracht, die er uiteindelijk niet kwamen.
Het ontwerp
Stalpaert
Een Rijnlandse voet is ongeveer 30 centimeter.
Stadsbouwmeester Daniël Stalpaert ontwierp de kerk
Stadsbouwmeester Daniël Stalpaert tekende vrijwel zeker voor het ontwerp van de Amstelkerk. De architect was één van de vier kerkmeesters, dacht ook de bouw van de Oosterkerk uit en had al naam gemaakt met ’s Lands Zeemagazijn -het huidige Scheepvaartmuseum- en de voltooiing van het Paleis op de Dam. Het ontwerp was zo eenvoudig uitgevoerd dat men sprak van een ‘preekschuur’.
Stalpaert plaatste de kerk aan de rand van het plein, zodat het gebouw ook tijdens de bouw van een definitieve stenen versie, die dan midden op het plein zou komen, kon blijven staan. Die kerk van steen kwam er nooit.
Stalpaerts’ ontwerp is precies vierkant: 100 bij 100 Rijnlandse voet, een lengtemaat die houthandelaren hanteerden en staat voor iets meer dan 0,3 meter. Het sobere gebouw blijft overeind door twaalf zware houten kolommen in carrévorm, die het hogere middengedeelte van 50 bij 50 voet omhoog houden. Rond het middendeel staat een lagere ombouw. Dankzij dit hoogteverschil geniet je binnen van de uitgebreide lichtinval en intieme ruimtelijkheid.
In 1670 opende de kerk van -destijds- onbeschilderd grenenhout zijn deuren, al drie jaar later kwamen er twee bakstenen aanbouwen voor een kosterswoning en een bakkerij voor de armen.
Bezoekers
Kooplieden
Rijke kerkgangers redden en verfraaiden de kerk.
Rijke kerkgangers redde en verfraaide de kerk
De parochie werd bezocht door rijke kooplieden die rondom het Amstelveld hun grachtenhuis hadden. Een van hen schonk een legaat waardoor het pand niet gesloopt hoefde te worden. De kerk was rond 1840 erg bouwvallig, maar verfraaid.
Het interieurontwerp van de Amsterdamse architect Hendrik Springer (1805-1867) won de prijsvraag. Cornelis Alewijn, commissaris van Publieke werken, stelde op een aantal onderdelen wijzigingen voor en werkte het gehele plan uit. Na zijn overlijden zorgde Pieter Johannes Hamer voor de verdere uitvoering van het ontwerp en ontwierp ook enige onderdelen.
Het interieur van de Amstelkerk is dus eigenlijk het resultaat van de inspanning van drie architecten. Het is het beste te omschrijven als timmermansgotiek. Al het ruwe onbeschilderde hout werd omtimmerd met hout met gotiserende en classicistische vormen. Het neo-gotische interieur van de Amstelkerk was één van de eerste uitingen van deze stijl in Nederland.
Rol van Stadsherstel
Kerkenredders
Twee kerken per week verliezen hun functie.
Stadsherstel heeft meer dan 35 kerkelijke gebouwen gered
Aan het einde van de 20e eeuw had de kerk te kampen met teruglopend kerkbezoek en was de Amstelkerk totaal vervallen. Geld voor herstel was er niet. Het was toen één van de oud-Amsterdamse panden die ten onder gingen aan de verkrotting van de binnenstad. Stadsherstel had al verschillende “krotjes” in de buurt opgeknapt.
Toen de kerk in 1985 haar deuren sloot , de hervormde gemeente haar heil elders zocht, werd Stadsherstel door het Gemeentelijk Bureau Monumentenzorg benaderd. Uiteindelijk nam Stadsherstel het pand voor het symbolische bedrag van één gulden in 1986 over van de Hervormde Gemeente en dankzij de inzet van vele partijen konden wij de kerk restaureren en herbestemmen.
Voor Stadsherstel was het de grootste restauratie tot dan toe. De organisatie was meteen van plan om in dit gebouw haar kantoor te vestigen. Sinds haar ontstaan in 1956 was ze uit haar jasje gegroeid en dit nieuwe jasje zat haar als gegoten. Vanuit hier bestiert Stadsherstel zo’n tien restauraties per jaar. Het huidige werkgebied van Stadsherstel bevindt zich tegenwoordig in een kring van circa 45 kilometer rondom dit centraal gelegen kantoor.
De restauratie van de Amstelkerk is de eerste in een reeks van meer dan 35 kerkelijke gebouwen die Stadsherstel redt en restaureert. Nog steeds komen er kerken leeg te staan en bekijken wij hoe wij ook die kerken kunnen behouden voor volgende generaties.
Wij prijzen ons gelukkig met deze restauratie in staat te zijn geweest de Amstelkerk voor de toekomst te behouden en wederom een nuttige functie te geven.
Wim Egenkamp
Directeur Stadsherstel van 1991-2006
Directeur Stadsherstel van 1991-2006
Huidig gebruik
Stadsherstellers
De Amstelkerk is het meest multifunctionele gebouw van Stadsherstel.
Kantoor, evenementenlocatie, restaurant, woningen en kerk
Samen met restauratie-architect Gerard Prins maakte Stadsherstel een plan dat het gebouw een ander leven en nieuwe allure moest geven. In de zijbeuken kwam een verdieping met omloop in de middenruimte die haar mooie hoogte behield. In het bijbehorende souterrain kwam een restaurant en extra werkruimte, de stenen bijgebouwen werden omgebouwd tot woningen.
Het vierkante middendeel is een subtiel met baksteentjes belegd podium voor bijzondere producties, lezingen, symposia, diners, recepties, huwelijken en concerten in de ‘loopgoot’ daar omheen kan de bezoeker in alle rust en met gratis entree de maandelijks wisselende expositie bekijken. En nog steeds wordt er elke zondag en op bijzondere dagen gekerkt.
Nog steeds huisvest de grootste restaurerende organisatie van Nederland in dit gebouw. Dertig jaar later is het gebouw en de activiteiten die daarin plaatsvinden niet meer weg te denken in dit stukje stad.
Vrienden bedankt
De Vrienden hebben bijgedragen aan het terugbrengen van de klokkenstoel en het vergulden van het orgel.
Meer informatie
Bronnen:
Archief Stadsherstel
Stadsarchief Amsterdam
Beeldbank Rijksdienst voor het Cultureel erfgoed
Beeldbank Rijksmuseum
Delpher
Dit project is mede mogelijk gemaakt door:
De Vrienden van Stadsherstel
Provincie Noord-Holland
