Landgoed Kasteel De Nederhorst

Van ridderhofstad naar buitenplaats

De geschiedenis van De Nederhorst als kasteel gaat terug naar de 13e eeuw, toen de voorganger van het huidige kasteel werd gebouwd op een stuifduin in een veengebied dat later ontgonnen is tot open polderlandschap. De vroegste vorm van het kasteel, een compact zaaltorenkasteel, was vermoedelijk al aanwezig voordat deze veenontginningen plaatsvonden. Hoe anders zal het terrein er toen hebben uitgezien.

Het landgoed, nu maar liefst 5 hectare groot, ontwikkelde zich in verloop van tijd van een functionele ridderhofstad met omgrachting en brug, naar een sierlijke buitenplaats langs de Reevaart; later met een bescheiden parkbos in landschapsstijl. Centraal aan het voorplein liggen het door een gracht omgeven kasteel, het 18e-eeuwse koetshuis en enkele bijgebouwen.

Iets achteraf staat een boshut te midden van het groen. Deze stamt van veel latere datum en is geplaatst in de jaren ’70. Waar het kasteel in de geschiedenis dikwijls werd gebruikt als zomerverblijf geldt dit ook voor de boshut: hier kon de familie genieten van de lommerrijke omgeving, toen het kasteel werd verhuurd als bedrijfslocatie. De boshut ligt aan de rand van het parkbos, op de locatie waar volgens de kadastrale kaarten in 1810 al een moestuin was.

Welvaart en vrije tijd zorgen voor een andere blik op de woonomgeving

Godaert van Reede (1588-1648), een van de in totaal zeven generaties het geslacht Van Reede die het kasteel bezaten, geeft de ridderhofstede rond 1630 in grote lijnen zijn huidige verschijningsvorm.
Hij pakt ook de tuinen aan; de middeleeuwse polderverkaveling wordt volgens de dan heersende mode vervangen door een tuin in renaissancestijl.

Na de middeleeuwen breekt een periode aan waarin het mens- en wereldbeeld drastisch verandert en de wetenschap en kunstvormen een grote vlucht nemen. Men hecht meer waarde aan het aardse leven, er komt meer welvaart, privacy gaat een grotere rol spelen en mensen krijgen meer vrije tijd. Dit alles vertaalt zich ook naar de woonomgeving, die moet comfortabel en esthetisch zijn.

Voor de tuincultuur is dit terug te zien in een geometrische vormentaal en abstracte lijnen naar klassiek voorbeeld, bestaande uit symmetrisch aangelegde vierkante en rechthoekige perken. Een groot deel van deze deeltuinen bestond uit moestuin. In de renaissancetuin is vaak geen samenhang tussen de deeltuinen onderling of met het gebouw. Zo komt het midden van de tuin vaak niet overeen met het midden van het huis, de bestaande terreinsituatie is heersend. Ook bij het kasteel is dit het geval: er kwam een nieuwe oprijlaan die niet in de as van het kasteel lag, maar de toenmalige perceelindeling van het weidegebied volgde.

Voor het kasteel langs werd een vaart gegraven

Van Reede was een echte renaissanceman, die zich bezighield met ontginningen in de omgeving, maar bijvoorbeeld ook met een kolonisatieproject op ‘Stateneiland’ in de Verenigde Staten. In 1600 laat hij een verbindingsvaart – in de volksmond de Reedevaart – graven, oostelijk van het kasteel. Door deze afsnijding van een kronkeling in de Vecht werd de vaarroute voor het handelsverkeer aanzienlijk korter. Het gaf de kasteelheer tevens de gelegenheid om tol heffen.

Begin 18e eeuw moderniseerde kasteeleigenaar Godard van Tuyll van Serooskerken het kasteel ingrijpend tot buitenplaats, waarbij ook het tuincomplex een grote metamorfose onderging. De tuinindeling zoals die te zien is op een opmetingskaart van landmeter en cartograaf Bernard de Roy uit 1700, is nog grotendeels herkenbaar onder de huidige aanleg. De ‘Caarte van het Huis tot Nederhorst’ – een ontwerptekening door Jan van Staden – uit 1713 laat een ontwerp in barokstijl zien.

In de rijk gedecoreerde baroktuin, waarvan de tuin van Versailles wel het bekendste voorbeeld is, draait het om imponeren. Geheel volgens deze stijl loopt de centrale as van symmetrie dwars door het midden van kasteel De Nederhorst ver door in het landschap, afgesloten aan de achterzijde met een halfronde parterre de broderie. Aan de voorzijde kwam in de hoofdas een brede door eiken omzoomde pronklaan.

Ornamenten als rijksmonument

De oprijlaan met inmiddels eeuwenoude eiken komt uit bij de voormalige Reevaart. Aan het eind ervan staat een majestueus toegangshek van natuurstenen pijlers en siersmeedwerk. Aan de waterkant, want tot in de 19e eeuw werden de buitenplaatsen per water bereikt. Wie kwam aanvaren wachtte een imposante aanblik met aan de oever een bakstenen aanlegsteiger of ‘vechtstoep’ die een esthetische eenheid vormde met het pronkhek, en een tweetal natuurstenen piëdestals. Achter het hek aan het eind van de pronklaan lag in het verschiet het huis.

De Reevaart is in 1971 gedempt voor de aanleg van de Nieuwe Overmeerseweg. Het toegangshek, dat dateert van circa 1730 en in late Lodewijk XIV- stijl is uitgevoerd, is op zijn plek blijven staan en is nog steeds een van de mooiste in het Vechtgebied. De tuinvazen zijn in het midden van de 19e eeuw herplaatst naar het voorplein bij het kasteel, waar ze de grens tussen de laan en het voorplein markeren. Het smeedijzeren bordeshek dat de vechtstoep afgrensde, is nu bij achtergevel van het kasteel geplaatst, op de voormalige wasplaats aan de slotgracht. Daartoe is het hek in tweeën gedeeld, waarna het rechter en het linker deel verwisseld konden worden. Al deze elementen zijn beschermde rijksmonumenten.

Teruggebracht naar het formele ontwerp

De bewerkelijke en dus kostbare baroktuinen raakten uit de mode en werden eind 18e eeuw vervangen door de romantische landschapstuinen met glooiende grasvelden, slingerende paden en vijvers, waar natuur en landelijkheid het wonnen van de formele regels van de symmetrie. De kasteeltuin van De Nederhorst is niet ingrijpend heringericht in deze periode, hierdoor is veel behouden gebleven van de 18e-eeuwse contouren en aanleg.

Het westelijke deel van het landgoed werd vanuit de Franse, barokke stijl omgevormd in de landelijke, Engelse stijl. De bomen groeiden naar romantisch ideaal uit tot een wild bos: begin 20e eeuw werd het kasteel van drie kanten omringd door hoog opgaande bomen. Er was ‘BoschVermaak’, ‘WaterVermaak’, bouwlanden en moestuinen. Veel bomen in het parkbos zijn in de loop van de 20e eeuw verdwenen, onder andere in de Tweede Wereldoorlog en in de jaren 80.

In de tweede helft van de 20e eeuw kreeg het gebouwencomplex grotendeels een museale en bedrijfsbestemming, waarop het terrein werd aangepast zoals met de inpassing van een parkeerplaats en de uitbreiding van het koetshuiscomplex met de Toonder studio’s.

In 2007 en 2013 werd het tuincomplex weer gedeeltelijk teruggebracht naar het ontwerp van Jan van Staden uit 1713, waarbij onder andere achter het kasteel een demi-lune (halve maan) is gerealiseerd.