Joods Gemeentegebouw

Het pand is in 1887 gebouwd voor de Joodse gemeenschap

Toen eind 19e eeuw de synagoge aan de Lange Begijnestraat te klein werd en onvoldoende ruimte bood voor uitbreiding, werd besloten tot de bouw van een Joods Gemeentegebouw waarin alle met de Joodse gemeenschap verbonden functies en voorzieningen werden samengebracht. Het illustreert de voorspoed van de Nederlands-Israëlitische Gemeente Haarlem in die periode.

Al sinds 1857 was hier, op het terrein van het voormalige Jansklooster, de godsdienstschool gevestigd. Voor het Gemeentegebouw werden de school en de bebouwing op de aangrenzende twee percelen gesloopt. Van deze bebouwing is een kelder uit circa 1650 bewaard gebleven. Deze kelder is stahoogte en heeft gemetselde en gepleisterde graatgewelven, gesteund door een middenpijler.

Architect D.E.L van den Arend (1849 – 1930), zoon van de gemeentearchitect, ontwierp een efficiënt ingedeeld gebouw met een voornaam vormgegeven neoclassicistische / eclectische voorgevel. De door frontons afgesloten, risalerende hoektraveeën en de door een dakkapel geaccentueerde middenas geven het pand de grandeur van een stadspaleis. De smalle Lange Wijngaardstraat doet eigenlijk geen recht aan deze imposante gevel.

Ook het interieur kent een classicistische vormentaal met een houten scheidingswand voorzien van gecanneleerde pilasters tussen de klaslokalen, fraaie stucplafonds met zware kooflijsten met acanthusbladdecoraties en schouwboezems met klassieke gestucte zuiltjes op de hoeken in de grote zalen.

Hier werd het geloof beleden en het leven geleefd

In 1888 werd het gebouw geopend. Op de begane grond bevonden zich twee lokalen van de godsdienstschool die bezocht werd door circa 70 leerlingen. Daarboven gelegen waren de secretarie, waar men terecht kon voor allerlei administratieve zaken zoals een geboorteaangifte, en twee zalen met uitzonderlijk hoge plafonds en gescheiden door schuifdeuren, zodat ze ook als één grote vergader- of feestruimte gebruikt konden worden. De voorste zaal was de thuisbasis van kerkbestuur en kerkenraad.

Tal van – ook landelijke – Joodse groeperingen en instellingen kwamen hier bijeen voor uiteenlopende gebeurtenissen. Er werden herdenkingen gehouden en feesten en jubilea gevierd, vooraanstaande gemeenteleden werden er gehuldigd en bijeenkomsten werden gehouden. Zo waren er vergaderingen van het Joodse Armbestuur en kwamen hier vrouwenvereniging Bikdei Koudesh en Gemiloeth Chasadiem bijeen, deze laatste nam de verpleging van en zorg voor zieken en stervenden op zich.

De Joodse gemeente omvatte naast Haarlem onder meer Heemstede, Bloemendaal en Santpoort. Zandvoort kreeg in 1923 een eigen synagoge, die in 1940 is verwoest. In 1936 werd het Gemeentegebouw bovendien de standplaats van het synagogaal ressort van Noord-Holland, Amsterdam vormde vanaf toen een apart synagogaal ressort.

Ook was in het gebouw een kleine sjoel, waar op weekdagen in de ochtend en avond de synagogediensten werden gehouden en achter het gebouw bevond zich de mikwe, een rituele badinrichting met drie baden (1e, 2e en 3e klasse) waar men zich volgens strikte religieuze voorschriften reinigde.

In kamp Westerbork trouwen dochter Friederika en David

Ten slotte bood het pand een conciërgewoning. In de Tweede Wereldoorlog was Nathanni Moses Zilversmit (1886-1942) conciërge; daarnaast was hij grafdelver en drager bij genoemde Gemiloeth Chasadiem. Zijn vrouw Minna Zilversmit-Hes (1890-1942) hield als badvrouw toezicht op de mikwe.

Het Gemeentegebouw was in deze eerste bezettingsjaren een vertrouwd en – schijnbaar – veilig toevluchtsoord toen de Joodse bevolking steeds meer werd buitengesloten van het openbare leven. Hier vond men wat vertier en culturele activiteiten. Er werden een eigen bibliotheek en café ingericht. In de wachtkamer van de mikwe werden douches geïnstalleerd omdat volksbaden verboden terrein werden en toen godsdienstonderwijs verboden werd kwamen in de schoollokalen een kleuter- en fröbelschooltje. Het bureau van de Joodse Raad werd in het pand gevestigd en de gemeenschap hield er haar laatste vergaderingen vóór de deportaties.

In de nacht van 25 op 26 augustus 1942 volgt een grote deportatie van Haarlemse Joden. Onder hen zijn ook het conciërge-echtpaar en hun jongste dochter Friederika Goud-Zilversmit (1922-1942), die schoonmaakwerk deed in het gebouw. Een kleine drie weken eerder is zij verloofd met David Goud. Op 27 augustus 1942 trouwen zij in kamp Westerbork, in bijzijn van hun wederzijdse ouders. Vier dagen voor het gezin bij aankomst in Auschwitz wordt vermoord.
Dochter Emma Zilversmit (1919-1942), die woonde en werkte als kinderjuffrouw in Amsterdam, wordt een maand later in Auschwitz vermoord en ook David overleeft de holocaust niet.

De hoge ruimtes zijn niet warm te krijgen

Na de oorlog – waarin het gebouw geconfisqueerd is door de Duitsers – dringt de ontluisterende realiteit door: slechts een kwart van de Joodse bevolking keert terug. Het Gemeentegebouw is een veel te ruime behuizing geworden. Omdat de gestripte synagoge in gebruik is als opslag en uiteindelijk verkocht wordt, vinden de religieuze diensten tot 1949 plaats in het Gemeentegebouw. Dan wordt een nieuw Joods religieus centrum in een verbouwde villa aan het Kenaupark 7 geopend. In 1951 wordt het haveloze pand verkocht aan de gemeente Haarlem die er na een rigoureuze verbouwing de Verkeerspolitie vestigt. Als deze hier vertrekt rond 1975 nemen krakers het gebouw in bezit. De wethouder zei “Blijf voorlopig maar even”. De verwachting was toen een half jaar tot een jaar. De laatste is in 2022 vertrokken.

De bewoners hielden het pand ‘in leven’: ze voerden noodzakelijke reparaties uit, zoals aan het dak, en legden CV aan in het pand, maar door de hoge plafonds en het enkel glas is de ruimte in de winter niet warm te krijgen. Niet altijd konden ze voorkomen dat het pand schade werd aangedaan. Zo is tot hun grote frustratie in 1990 het badgebouw gesloopt voor de aanleg van een parkeergarage achter het pand.

Vitale toekomst met een band naar het Joods verleden

In openbaar toegankelijke ruimtes zal de Stichting Joods Gemeentegebouw Haarlem de geschiedenis van het Joodse leven in Haarlem en omgeving laten herleven met diverse cultureel-maatschappelijke en educatieve functies, zoals een vaste presentatie over de geschiedenis van de Joodse gemeenschap in Haarlem en wisselende exposities. Ook valt te denken aan lezingen en discussies, en een podium voor muziek en theater. Met deze plannen geeft het college invulling aan de motie ‘Geef Haarlem haar Joodse geschiedenis terug’.

De vele monumentale onderdelen in het beschadigde interieur willen we herstellen en ontbrekende onderdelen reconstrueren, zodat de ruimtes weer helemaal tot hun recht komen. Het oorspronkelijke behang is – in gescheurde en verbleekte staat – nog aanwezig, evenals de kooflijsten, de schoorsteenmantels en de schuifdeuren tussen de twee vergaderzalen die maar liefst vier en een halve meter hoog zijn.
Daarnaast zullen er kantoor- en bedrijfsruimtes komen, eventueel passend bij of ondersteunend aan de maatschappelijke functie, en vijf appartementen. Net als vroeger zal het, volgens Wim de Wagt ‘elastische’, gebouw een multifunctioneel gebruik kennen: “Het is volledig ingericht op diverse doelgroepen en functies. Ook de beheerder moest zich zowel horizontaal als verticaal efficiënt door het pand kunnen bewegen. Het zit bijna als een bijenkorf in elkaar.”