Westzijde 179

Van chique woonwijk naar industrieterrein

Wie de Westzijde opdraait kan ze niet missen, een rijtje van vier houten huisjes in de bocht, met de voorgevel direct aan de straat. De Westzijde is waarschijnlijk al omstreeks 1300 aangelegd op de Lagedijk langs de Zaan. Van bebouwing was in de eerste periode nauwelijks sprake, maar hierin kwam in het midden van de 17e eeuw verandering toen de welgestelden er hun villa’s lieten bouwen. Het heette om die reden toen ook wel de Fluwelen Westzijde.

In de 20e eeuw veranderde dit karakter en werd het zuidelijke deel van de Westzijde een winkelstraat, terwijl zich aan het midden- en noordelijke deel industrie vestigde, zoals fabrieksgebouwen van Verkade, het hoofdkantoor van Albert Heijn en de gasfabriek.

Veel villa’s zijn in die jaren gesloopt of verbouwd tot winkel- of kantoorruimte. Het Calff-huis op nummer 38 is een van de weinige nog resterende in steen gebouwde huizen van de welgestelden en ook het Geboortehuis, een houten huis uit 1625, op nummer 185 herinnert nog aan de vroegere tijden. Beide panden zijn ook van Stadsherstel. De laatste jaren is er ook veel grootschalige nieuwbouw verrezen. Het bescheiden rijtje op nummer 173-179 is een overblijfsel uit de periode dat Zaandam vol stond met dergelijke eenvoudige arbeidershuisjes.

Enorme gashouders domineren de Westzijde

Vanaf 1859 kwamen in de Zaanstreek gasfabrieken in bedrijf, te beginnen met die in Zaandam. Deze bedrijven wonnen gas uit steenkool, bestemd voor de openbare gasvoorziening, met name straatverlichting. Over het algemeen werden ze door particulieren begonnen en later door de gemeenten overgenomen. In Zaandam werd de Utrechtse W.H. de Heus aangesteld. Hiervoor werd concessie verleend door de koning. In eerste instantie was er weinig animo maar in de jaren tachtig van de 19e eeuw breidde de fabriek uit, waarna de gemeente Zaandam de verouderde fabriek overnam en door nieuwbouw liet vervangen. Ook andere gemeenten werden aangesloten op het Zaandamse gasnet.

Het gasbedrijf bezat in de eerste helft van de vorige eeuw een groot terrein, met verschillende gebouwen, schoorstenen en enorme gashouders. In 1942 werden twee gashouders door Britse jagers in brand geschoten en in de hongerwinter kwam de gasfabriek volledig stil te liggen.

In 1952 gingen de Zaanse bedrijven op in het Gasbedrijf Zaanstreek-Waterland (GZW). Vervolgens werd in 1955 de productie van koolgas stopgezet. Intussen werd begonnen met de gaswinning uit aardolie en werden de gasvondsten in Groningen gedaan, waarna de omschakeling naar aardgas volgde. In 1970 werd de productie stopgezet en werd de laatste gashouder verkocht aan een sloopbedrijf.

De sobere huisjes werden niet gespaard

Met de komst van de fabrieken en de daarmee gepaard gaande werkgelegenheid, was er ook behoefte aan woningen voor de fabrieksarbeiders. Naast de rijkdom die de industrie voor een kleine bevoorrechte groep met zich meebracht, woonde een groot deel van de Zaanse bevolking in kleine houten huisjes. Waarschijnlijk zijn rond 1885 deze woningen op nummer 173-179 gebouwd voor werknemers van de gasfabriek aan de overzijde van de straat.

Op een kaart van 1900 zien we dit rijtje woningen terug. Ze werden gebouwd naar voorbeeld van twee arbeiderswoningen die er destijds naast stonden, maar inmiddels – net als de gasfabriek – zijn gesloopt. Want waar de rijkere houtbouw huizen over het algemeen wel goed behouden zijn gebleven, geldt dit minder voor de sobere houten huisjes die daardoor een zeldzaamheid geworden zijn. Terwijl ze juist belangrijk zijn voor de geschiedenis van de Zaanstreek.

De vrachtwagens trilden de badkamertegels los

In die jaren na de sluiting van de fabriek, van circa 1974 tot 1982, woonde Piet Langenberg op Westzijde 179. De huisjes waren destijds eigendom van de gemeente die van plan was om ze te slopen. Ze stonden al leeg en de bouwkundige staat was zeer slecht.

Toen werkgever Reklaspits, een bedrijf in onder andere (auto)belettering, lichtreclame en bewegwijzering, vroeg of een van de woningen voor een medewerker gebruikt mocht worden kwam Piet hier te wonen. Hij huurde het voor 80 gulden per maand en was zelf verantwoordelijk voor het onderhoud.

Dit viel nog niet mee. Hij schilderde het huisje en voorzag het van een nieuwe keuken en badkamer. Maar de tegels in de badkamer lieten regelmatig los. Immers, het houtwerk was kromgetrokken en geregeld deed een bus of vrachtwagen over de drukke Westzijde het hele huis trillen. De emmers stonden altijd klaar voor het geval de dakkapellen weer voor lekkage zorgden en in de winter stonden de ijsbloemen op de ramen. Maar Piet woonde er met plezier, hij trouwde er en in 1979 werd zijn zoon er geboren. In 1982 verhuisde het gezin Langenberg waarna nog een dochter geboren werd. Toen Piet – die Stadsherstel kent van de Gerardus Majellakerk in Amsterdam Oost, waarvoor hij de bewegwijzering maakte – over de aankoop van de huisjes aan de Westzijde las, kwamen de herinneringen los.

Isolatie van wilgentenen

De situatie aan de Westzijde is stedenbouwkundig ingrijpend gewijzigd door de komst van nieuwe bedrijven en grootschaliger nieuwbouw. Het rijtje arbeiderswoningen op nummer 173-179 is de historische, kleinschalige tegenhanger hiervan. De gevelbetimmering, afgewerkt in een donkergroene kleur en de sobere vormgeving van dak, deuren en vensters zijn een voorbeeld van de typisch Zaanse houtbouw. De huisjes hebben inmiddels de gemeentelijke monumentenstatus gekregen vanwege hun cultuurhistorische belang.

Al is de rij arbeiderswoningen in zijn geheel herkenbaar behouden gebleven, wel zijn ze in de loop van de tijd aangepast. Zo zijn ze in de jaren dertig verbouwd, waarbij ook de indeling van badkamers en keukenblokken is gewijzigd. Ook zijn toen glas-in-lood ramen geplaatst en eveneens in de 20e eeuw zijn dakkapellen aan de achterzijde van de woningen geplaatst.

Ook niet geplande aanpassingen werden gedaan. In ongeveer 1960 werd de hoek van nummer 179 geramd door een auto. De schade was aanzienlijk. De sporen hiervan zijn nog steeds te zien aan de manier waarop het pand is hersteld. Een raam is nieuw aangebracht en de gevel werd provisorisch geïsoleerd met wilgentenen.