Westzijde 173

Gezelligheid of zuinigheid?

Het is een karakteristiek rijtje van vier houten huisjes aan de Westzijde, een inmiddels zeldzame tastbare herinnering aan de tijd dat hier een gasfabriek met hoge schoorstenen en enorme gashouders het straatbeeld domineerde. Als een van de vier huisjes daarbij extra opvalt, is het wel nummer 173. Het heeft namelijk een overhoeks geplaatst raam, karakteristiek voor de Zaanstreek.

Zo’n raam wordt ook wel ‘schippersraam’ genoemd. En volgens het boek ‘Uit den goeden ouden tijd (ruim 60, 70 jaar geleden)’, jeugdherinneringen van Neeltje Mulder uit 1912 was dit iets waarop bij de bouw gelet werd, omdat “dat veel bijdroeg tot gezelligheid van het vertrek”. Daarnaast heeft het een speels effect en biedt het een wijds uitzicht over de straat, zeker als huizen ‘in verdan’ gebouwd zijn. Dit betekent dat de opvolgende panden steeds iets meer uitsteken ten opzichte van het naastgelegen, inwaard-an of inwaartsaan pand.

Een andere verklaring voor de populariteit van dit schuingeplaatste raam is dat men in de Franse tijd belasting betaalde over het raamoppervlak op de rooilijn. Door de ramen overhoeks te plaatsen halveerde men dit bedrag.

Hier werden Physische Colleges gegeven

De huisjes zijn vermoedelijk gebouwd voor de werknemers van de gasfabriek die halverwege de 19e eeuw aan de overzijde wordt gebouwd.

Hoe anders zal de Westzijde er in die tijd hebben uitgezien. Op de plek van de gasfabriek stond tussen 1664 en 1884 zaagmolen De Eikenboom. Ook was er een ‘aanleg van vermaak’: een complex dat bestond uit een kolfbaan en kolfkamer, een lucht- en wagenhuis, paardenstalling en hooiberg, en een grote tuin. De tuin was van de weg afgescheiden door een groot hekwerk, en het hoofdgebouw had een rijkversierde gevel. Het stond destijds bekend als de ‘Collegietuin’, omdat er een natuurkundige vereniging (collegie) bijeenkwam.

Vanaf de 18e eeuw ontstonden in West-Europa overal genootschappen die zich bezighielden met natuurkunde. Tijdens wekelijkse bijeenkomsten, de Physische Colleges, werden lezingen en voordrachten gehouden en men hield zich bezig met natuurkundige proeven.

In 1859 moest het complex plaatsmaken voor de gasfabriek.

Kleinzoon van meesterzoon had hier zijn schildersbedrijf

Eigenaar van de boomgaard en van Westzijde 183-185, het huidige Geboortehuis dat ook in ons bezit is, is meesterschilder Willem Pieterszn. Dekker. Achter in de boomgaard laat hij in 1851 een uit Wormer afkomstige Vermaning herbouwen, die als kerkgebouw wordt gebruikt. Waarschijnlijk rond 1885 wordt voor de Vermaning langs het rijtje 173-179 gebouwd. In dat jaar woont op nummer 173 kantoorbediende Remmert de Lange. De twee vergelijkbare huisjes op het buurperceel met nummer 169-171 (deze zijn gesloopt rond 1965) stonden er toen al en ons rijtje is hierop vermoedelijk gebaseerd. In 1895 komen de Vermaning en de rijwoningen in handen van Willems zoon Pieter Dekker.

Het schilderen zit in de familie: in 1929 schrijft de kleinzoon van deze Willem, Roelof Dekker (1885-1952), zich op Westzijde 173 in het handelsregister in als schilder. Maar al in 1913 was op het naastgelegen nummer 175 het schildersbedrijf van de gebroeders R & D. Dekker gevestigd.

De panden worden op enig moment doorgebroken, waarbij nummer 175 (gedeeltelijk) als werkruimte gebruikt wordt. Tijdens de oorlog organiseert de Gereformeerde kerk weleens bijeenkomsten in deze ruimte. Roelof is actief in deze kerk, zo is hij in 1936 contactadres van een commissie die bemiddelt bij het zoeken naar ‘christelijke kosthuizen’ voor kinderen en oudere alleenstaanden van gereformeerde huize.

Gereformeerd verzet

Bij het verwijderen van de – niet originele – schoorsteen van nummer 173 werd een stapel verzetskrantjes uit het laatste oorlogsjaar aangetroffen: zo’n tien exemplaren van het gereformeerde Trouw, circa 30 exemplaren van het ondergrondse Zaanse blad ‘Strijd’ en een ingevuld formulier van de Luchtbeschermingsdienst. Het formulier vermeldt de bewoners: Roelof, zijn echtgenote Jentina Dekker-Kuiper (1882-1953) en hun dochter Pieternellie (1916-1965), die werkte als hulp in de huishouding. Hun zoon, met wie Roelof het schildersbedrijf zou voortzetten, woonde toen niet meer op dit adres. Ook vermeldt het formulier wie ‘zoo nodig’ te waarschuwen, te weten G.R. Dekker.

Het document is ongedateerd, maar dateert waarschijnlijk uit 1942. De vrijwilligers van de Luchtbescherming moesten burgers beschermen tegen luchtaanvallen en controleren of de verduisteringsmaatregelen werden nageleefd. Zowel G.R. Dekker als H. Dekker (die in 1940 ook op Westzijde 173 woonde, mogelijk een zoon) draaide in ieder geval in juli/augustus 1940 als vrijwilliger avond- en nachtdiensten om te controleren op verduistering van de huizen en te assisteren indien er onverhoopt bommen vielen.

Of de familie actief was binnen het verzet is niet bekend. Wel lazen zij de illegale blaadjes en verstopten deze op een veilige plek waar ze vervolgens driekwart eeuw onontdekt bleven.

“We waren direct enthousiast over dit verhaal”

Naar aanleiding van de vondst van de krantjes werden we benaderd door studenten van de Vrije Universiteit Amsterdam. Natuurlijk hielpen wij ze heel graag bij hun opdracht. Ze stellen zich hier zelf voor:

“Hallo! Wij zijn Madelon Aaldring (21 jaar, Rechtsgeleerdheid), Carolijn Amesz (20 jaar, Geschiedenis), Youri Coudron (20 jaar, Bedrijfskunde) en Laura Ferdinandus (19 jaar, Communicatie- en Informatiewetenschappen). Normaal gesproken zijn wij voor onze bachelor op een andere faculteit/universiteit te vinden, maar het leek ons leuk om – buiten onze eigen faculteit – een minor te volgen, namelijk: journalistiek!

Voor de minor maken wij kennis met journalistieke vaardigheden aan de hand van diverse opdrachten, zoals het maken van een nieuwsitem. Onze geschiedenisliefhebber Carolijn las over gevonden verzetskranten in arbeiderswoningen aan de Westzijde in Zaandam. Iedereen in de groep was daar direct enthousiast over, en al snel konden wij de kranten bekijken en gaf projectleider Ruth van der Puijl ons een rondleiding in de huisjes (zie foto). Wij waren zo enthousiast over dit verhaal dat we hieraan ook een vervolgopdracht gewijd hebben, namelijk een achtergrondverhaal. Op die manier konden we ons verdiepen in het verhaal achter de vondst. Het was een enorm leuke ervaring!”

De studenten maakten twee filmpjes:
Bekijk HIER het nieuwsitem over de vondst van de krantjes;
Bekijk HIER het achtergrondverhaal bij de verzetskrantjes.