Klokkenmakershuisje

Beroemde Zaanse klokken

Het dijkhuisje in Koog aan de Zaan staat bekend als het klokkenmakershuisje en dat is niet voor niks. De bekende klokkenmakersfamilie Van Rossen had hier hun woonhuis, winkel in de werkplaats. Het begon met Cornelis Dircksz. (Van Rossen), die leefde van ca. 1665 tot 1740. Hij trouwde omstreeks 1690 met Neel Dirks. Zij waren beiden lidmaten van de Verenigde Waterlandse en Vlaamse doopsgezinde gemeente Koog en Zaandijk, waarin Cornelis in 1691 als ‘clockemaker’ vermeld staat. Van hem is de spreuk ‘Pas gij niet op mij, dan pas ik niet op dij’. Er zijn veel klokken van hem bewaard gebleven.

Het maken van klokken in de Zaanstreek werd vooral beoefend tussen circa 1650 en 1750. In de jaren vijftig van de 20e eeuw werden de Zaanse klokken weer populair en kwamen er – niet in de Zaanstreek gefabriceerde- imitatie-klokken in de handel. Het was een ware rage. Ze waren niet aan te slepen. Er zijn toen honderdduizenden replica’s van de Zaanse klok gemaakt. In de eerste plaats voor de Nederlandse markt, maar deze stijlklokken werden ook in groten getale geëxporteerd.

In Nederland hoort hij bij onze collectieve herinnering aan oma’s interieur met de klok met atlas er bovenop. Maar overal ter wereld is er een levendige handel in bijna antieke Zaanse klokken uit de jaren 1960.

Kenmerken van de Zaanse klok

De originele Zaanse klokken onderscheiden zich van andere klokken uit die tijd door hun uiterlijk én door het bijzondere model van de uurwerken. De antieke Zaanse klokken lopen allemaal op gewichten, met koorden (géén kettingen) over katrollen.

De kast om het uurwerk rust op twee consoles, die meestal uitgezaagd zijn, maar soms ook gebeeldhouwd. Aan de voorzijde bestaat de versiering boven uit ‘geloof, hoop en liefde’ en aan de zijkanten uit een door twee leeuwen gedragen wapenschild, met meestal het opschrift ‘Nu elck sijn sin’. . De wijzerplaat bestaat veelal uit een zilveren of een verzilverde cijferring met Romeinse cijfers, met op de hoeken engelkopjes. De luxere uitvoering van de Zaanse klok (die wel als ‘rijkeluisklok’ wordt aangeduid) heeft een met fluweel beklede wijzerplaat.

De oudste klokken hebben twee cijferringen, waarvan de grootste met alleen een uurwijzer en de kleinere ook met een minutenwijzer. Er zijn ook klokken met één cijferring en met bloemmotieven om de cijferringen. Verder zijn alle “Zaanlanders” voorzien van een wekkerwerk, dat apart van het uurwerk in de kast is bevestigd. De mooiere exemplaren zijn meestal gefineerd met noten -, wortelnoten – of ebbenhout.

Museum het Zaanse uurwerk op de Zaanse Schans

Zaanse klokken worden beschouwd als de vroegste streekklokken van Nederland. Aan het einde van de 18e eeuw kwijnde de Zaanse klokkenmakerij weg en verdween. De nieuwe mode van Friese stoel- en staartklokken werd in de Zaanstreek niet meer gevolgd. Mogelijk was dit een gevolg van de neergang van de Zaanse scheepsbouw. Na de Franse tijd waren er nieuwe veranderingen in de mode en werden de Zaanse klokkenmakers steeds meer reparateurs en vooral ook winkeliers. Toch is na bijna 300 jaar een flinke verzameling Zaanse klokken bewaard gebleven. Zij lopen nog steeds, wat een duidelijke aanwijzing is dat hun constructie oerdegelijk is. Bovendien geeft dit aan dat het model altijd gewaardeerd bleef en niet is weggegooid.

In het ‘Museum Zaanse Tijd’ op de Zaanse Schans is een prachtige collectie Zaanse klokken te zien. Stadsherstel heeft een tijdje voor dit pand gezorgd toen dat nodig was. Het bezit ook een klassieke Zaanse ‘rijkeluisklok’ van de klokkenmaker uit het pandje aan de Lagendijk. Gesigneerd met: Cornelis van Rossen op de Koogh, gedateerd tussen 1700 en 1740.

Voornaam klokkenmakers geslacht

Het maken van klokken was een familieaangelegenheid, die van vader op zoon werd overgedragen. Zo was dat ook met het gezin Van Rossen in het klokkenmakershuisje. Cornelis kreeg samen met zijn vrouw, twee kinderen die ook uurwerkmakers waren. Dirck Cornelisz. (ca. 1690-1729), waarschijnlijk de oudste omdat hij zijn opa’s naam kreeg en Gerrit Cornelisz. (ca. 1690-1749). Uit belastingaanslagen valt af te leiden dat Cornelis tot de middenklasse behoorde. Hij stierf in 1740 op een leeftijd van circa 75 jaar.

Oudste zoon Dirck Cornelisz. trouwde in 1712 met Maritje Jans Jager. Uit dit huwelijk werden drie kinderen geboren. De tweede zoon van Cornelis van Rossen Gerrit Cornelisz (circa 1690-1749), trouwde in 1715 met Trijntje Claas Kuypers.

Omdat oudste zoon Dirck eerder overleed dan zijn vader kreeg tweede zoon Gerrit, de helft van zijn nalatenschap en bovendien de eerste keus uit de boedel. De andere helft ging naar de drie kinderen van de overleden zoon. De boedelscheiding geeft een aardig beeld van de gang van zaken in de winkel van Cornelis van Rossen. Cornelis van Rossen en tweede zoon Gerrit hebben naast reparatie en verkoop een flink deel van hun inkomen verkregen uit de verhuur van eenvoudige wekkerklokjes, waarvan Cornelis er bij zijn overlijden maar liefst 39 bezat. Mogelijk moeten we bij deze klokken denken aan wat nu de ‘armeluis Zaanlander’ wordt genoemd. Ook de luxere Zaanse klok was te huur. Cornelis bezat er bij zijn overlijden zes. Gerrit erfde van zijn vader tevens het huis met winkel, waar hij introk. Hij overleed in 1749.

1/64e part in het ‘Fluytschip America

Gerrit zijn enige zoon Claas Gerritsz van Rossen (circa 1720- 1778), erfde bij het overlijden van zijn vader het familiehuis en daarbij onder andere: ‘Aan klokken, wreckers, Sakoorlogien en vervolgens alle het gereetschap tot de klokkemakerswinkel behorende, in alles volgens de notitie bedragende een S. van f 1000-.

Claas ging in het geërfde huis wonen en hield zich naast de klokkenmakerij ook met andere zaken bezig. In 1776 kocht hij zo voor vierhonderd gulden 1/64e part in het ‘Fluytschip America en in deszelvs walvisvangers gereedschap’.

Een fluitschip is een lang type zeilschip met drie masten, een platte bodem, een brede buik, een smal dek en een ronde achtersteven dat werd gebouwd in de 17e en 18e eeuw. Het werd hoofdzakelijk gebruikt om vracht te vervoeren.

Claas van Rossen stierf in augustus 1778 als welgesteld man. Hij was de laatste klokkenmaker in de familie Van Rossen. Het klokkenmakershuisje, waarin drie generaties uurwerkmakers bijna een eeuw hadden gewerkt, kwam aan zijn dochter Hillegond en haar man Jan Blok toe.

Spiegelgeklampte stroken voordeur

Het klokkenmakershuisje, een rijksmonument, ligt direct achter de dijk en is een typisch voorbeeld van Zaanse houtbouw met de welbekende Zaans groene kleur in de gevel. Het is in oorsprong van rond 1700 en dus waarschijnlijk door Cornelis gebouwd. De spiegelgeklampte stroken voordeur, bestaande uit een boven- en onderdeur, met staartgehengen en aan de binnenzijde een houten klink, is waarschijnlijk origineel en hier liep de familie dagelijks doorheen. Het pand staat evenwijdig aan de straat en het heeft een gemetselde gevel tegen het houtskelet aan. De kopse gevel is van verticale gepotdekselde delen (getrapte weeg) gemaakt.

De top springt iets naar voren daarin bevindt zich een (haspel of bol) venster met rechts een luik en links zonder raam en links een openslaand achtruits roederaam. De top wordt afgesloten met een makelaar.

Met metaal aan de binnenkant tegen de warmte

Met name het interieur met de houtskeletconstructie en de afwerking met eiken wagenschot en bewaard gebleven bedstede/kastenwand en smuigers, is waardevol. Helaas zijn de tegels van de smuiger in 1975 gestolen. Het verschil in afwerking en profilering tussen de mooie kamer en de dagelijkse vertrekken versterkt de cultuurhistorische waarde en maakt het oorspronkelijke gebruik zichtbaar. De indeling en afwerking sluit naadloos aan bij de typologie van Zaanse huizen.

In het rookkanaal is aan de voorzijde een eiken kozijn met opgeklampt eiken rookluik opgenomen. Het kozijn is aan de binnenzijde met metaal tegen de warmte afgewerkt. Het is voorzien van een ijzeren rooster, dat met dakpannen afgedekt kon worden, mogelijk om lekwater in het rookkanaal tegen te houden en om de trek te kunnen beïnvloeden en de rook langs het zaagsel te leiden dat er rondom was gelegd ten behoeve van het roken van het vlees. Het luik is met twee wartels af te sluiten. Het geheel bevindt zich nog geheel in oorspronkelijke toestand.