ca. 1675
Bouw pand
N
Nieuwe Herengracht 49
Nieuwe Herengracht 49, AmsterdamPesach duurt zeven of acht dagen en begint op de avond van de 14e dag van de maand nisan. In 1725 begon het feest in het gezin Nunes da Costa met de sedermaaltijd, in hun huis aan de Nieuwe Herengracht. Nunes da Costa was een vermogende en invloedrijke Joodse familie. Daar paste natuurlijk ook een stadspaleis aan de Jodenherengracht bij.
1991
Aankoop
1993
Herbouwd
Nu
Kantoorruimte
Plek en huis
Hof van den Ed. Heer D’Acoste
Straatarme Asjkenazische Joden bleven in de oude Jodenbuurt
Bij de laatste grote stadsuitleg van Amsterdam, in 1662, werd ook de Nieuwe Herengracht aangelegd. Het verlengde van de Herengracht, maar dan aan de ander zijde van de Amstel. De rijkere Joden zagen in die tijd de kans om de snel verpauperende Jodenbuurt te verlaten. Zij bouwden hun eigen stadspaleizen aan de nieuwe grachten die daardoor de Jodengrachten werden genoemd. Zo werd de Nieuwe Herengracht in de volksmond de Jodenherengracht.
Vanaf het begin woonden er voorname Portugees-joodse families. De armeren gingen in de straatjes tussen de grachten wonen. En de vaak straatarme Asjkenazische Joden bleven in de oude Jodenbuurt. Als één van de eerste huizen verschijnt rond 1675 het dubbel huis Nieuwe Herengracht 49, gebouwd in opdracht van Mozes Curiel (1620-1697).
Op de prent van Romeyn de Hooghe uit circa 1695 is het ‘Hof van den Ed. Heer D’Acoste’ te zien. Het vijf ramen brede huis wordt geleed door geblokte lisenen en pilasters en bekroond door een lijst met daarop een attiek met open balustrade. De ingangspartij bestaat uit een poortje op straatniveau. Het venster daarboven is versierd door een raamomlijsting met een gekroond familiewapen, waarmee de eigenaar liet zien dat hij van adel was. Kijkend door de poort is een tuin met fontein te ontdekken.
Eigenaar
Hieronymus Nunes da Costa
Een van de belangrijkste Nederlandse handelaren met Portugal en zijn koloniën
Misschien is de man op de afbeelding die zijn hoed afneemt, wel de dan bijna tachtigjarige Hieronymus. Hij was een zeer begaafd en geleerd persoon en ontving in zijn fraaie huis veel diplomaten en aristocraten. Ook was hij persoonlijk bevriend met stadhouder Willem III, die meerdere malen bij hem logeerde.
Mozes Curiël was zijn oorspronkelijke naam, maar die had hij vanwege zijn positie veranderd in het meer Spaans klinkende Hieronymus Nunes da Costa. Zijn vader Duarte Nunes da Costa was in het begin van de 17e eeuw een vooraanstaand persoon binnen de Sefardische gemeenschap in Hamburg en ook gezant (ambassadeur) van de koning van Portugal. Hieronymus vertrok in 1642 naar Amsterdam omdat deze stad het internationale handelscentrum werd.
Als voorstander van de Portugese onafhankelijkheid werd hij in 1645 door de Portugese koning tot agent van de kroon benoemd, waardoor hij onder andere vrijstelling van belastingen verkreeg. Hij werd later ook in de adelstand verheven.
Hij was één van de belangrijkste Nederlandse handelaren met Portugal en zijn koloniën. Hij was ook investeerder in de West-Indische Compagnie en handelde met Curaçao, en via Curaçao met het aangrenzende Spaans-Amerikaanse vasteland. O.a. in zout uit Setúbal, suiker uit Brazilië en Sao Thomé, vijgen uit de Algarve, tabak uit Brazilië en diamanten, graan, hout, zilver, slaven, wapens en munitie.
Zoon
Alvaro Nunes da Costa
Een zwarte bediende
Hieronymus betaalde veel geld om de eerste steen voor de Portugese synagoge, bij hem om de hoek, te mogen leggen en leverde het kostbare jacaranda-hout, geïmporteerd vanuit Brazilië, voor de teba (de verhoging van waaraf de Tora wordt gelezen). Hij was vanaf zijn vijfendertigste tot aan zijn dood bestuurder van de Portugees Joodse gemeente in Amsterdam.
Zijn jongste zoon Nathan Curiel (1665/66-1738), kreeg de naam Alvaro Nunes da Costa. In 1712 volgde hij zijn vader op als de ambassadeur van de Portugese koning en kennelijk bleef hij in het ouderlijk huis wonen. Op een ingekleurde prent van Bernard Picart uit 1725 is hij te zien tijdens het nuttigen van de sedermaaltijd. Alvaro zit met zijn familie om een ronde tafel waarboven een sjabbatlamp brandt, op de achtergrond zijn een buffetkast en schouw te zien. De toen 60-jarige Alvaro breekt een matse, daarbij gadegeslagen door familieleden.
Op de prent is ook een zwarte bediende afgebeeld. Meerdere Joodse families in Amsterdam hadden zwarte bedienden. Zo werden eind zeventiende eeuw ook David Pinto met zijn familie en bedienden vóór hun huis, (ook een pand van Stadsherstel) vereeuwigd door Romeyn de Hooghe. Het is interessant dat een van de bedienden, zijn naam is niet bekend, ook aan tafel zit, al is het wel op een krukje.
Feest
Pesach
Tijdens Pesach wordt apart servies, dat niet in contact is geweest met gedesemde voedingswaar en dus koosjer, gebruikt.
Paasmaaltijd bij de Portugese Joden
De viering van Pesach (Pasen) herinnert aan de uittocht uit Egypte. In de Tora wordt in het boek Exodus verteld dat Mozes de opdracht van God kreeg om de Joden uit Egypte te leiden. De Farao wilde de Joden, die als slaven leefden, niet laten gaan. Pas nadat er tien plagen over Egypte gekomen waren, liet hij de Joden vrij. Het is een opdracht om het verhaal van de uittocht uit Egypte van generatie op generatie over te leveren.
Aan de vooravond van Pesach vindt thuis de sederavond plaats. Het hele huis is van tevoren ‘desem-vrij’ gemaakt. Op tafel staat een sederschotel met daarop eten met een symbolische betekenis. Zo herinnert bitter kruid (mierikswortel) aan de slavernij, peterselie aan de lente en zout water aan tranen van verdriet.
Matses herinneren eraan dat er tijdens de nachtelijke uittocht geen tijd was om het deeg voor het brood te laten rijzen. Uit de hagada wordt het verhaal van de uittocht voorgelezen. De vraag “wat is het verschil tussen deze avond en alle andere avonden?” wordt gesteld door de jongste aanwezige en vormt het begin van een lange avond vol verhalen, liederen, discussie en natuurlijk eten.
Rol van Stadsherstel
Gedemonteerd voor metro
Bij de aanleg van de metrolijn die Amsterdam Zuidoost met de binnenstad verbindt, is voor het ondergrondse gedeelte de caisson-methode toegepast. Daarbij worden de segmenten van de tunnelbuis bovengronds op hun juiste plek vervaardigd en vervolgens ‘afgezonken’ door de onderliggende grond weg te zuigen, totdat ze op de juiste diepte op de vaste zandlaag rusten. Dit was onzichtbaar precisiewerk. Wél zichtbaar gebleven zijn de gevolgen bovengronds. Een brede strook moest worden gedemonteerd om voldoende werkruimte te krijgen, en dat begon bij de noordwand van de Nieuwe Herengracht.
De dubbele herenhuizen nrs. 47 t/m 53, vermeld in het register van beschermde monumenten en bekend als de zetel van het Gemeentelijk Waterleidingbedrijf, stonden in de weg. De minister verbond aan de toestemming tot afbraak de voorwaarde dat de panden na de metroaanleg van gemeentewege zouden worden herbouwd. Maar het terugbouwen kwam niet tot stand.
In 1988 maakten wij een plan om de 4 panden terug te bouwen met een woon- en kantoorbestemming. Het plan werd goedgekeurd, en zo werden we in 1991 eigenaar van de oude bouwmaterialen, waarmee we de monumenten herbouwden. Helaas waren de 17e eeuwse plafondschilderingen, met vermoedelijk Hieronymus Nunes da Costa als opdrachtgever, niet meer aanwezig.
Als er niet een duidelijke toezegging van de gemeente aan de minister ter tafel had gelegen, dan was het waarschijnlijk nooit zover gekomen. Dan was er óf een storend gat in de gevelwand blijven bestaan, of er was een te hoog gebouw verrezen om met extra verdiepingen de kosten te dekken. Stadsherstel heeft het karwei ten slotte geklaard.
Geurt Brinkgreve (Uit: Binnenstad 141, juli 1993)
Meer informatie
Bronnen:
Amstelodamum, 1978, blz. 58-63
De Joodse canon
Hebrewhistory.info
Binnenstad 141, juli 1993
The da Costas A Remarkable Sephardic Family
Onderdekeizerskroon.nl
Archief Stadsherstel
Joods Amsterdam
Aan dit project hebben meegewerkt:
Restauratiearchitect: G. Prins
Restauratieaannemer: H.J. Jurriens B.V.
