Nieuwe Herengracht 51

Waar voorname Sefardische Joden woonden

De Nieuwe Herengracht 51 staat in het centrum van Amsterdam, in de laatste grote stadsuitleg van Amsterdam in de Gouden Eeuw. Dat was in 1662, toen de grachtengordel vanaf de Leidsegracht doorgetrokken werd tot over de Amstel naar de haveneilanden; Kattenburg, Oostenburg en Wittenburg. Door de economische ontwikkeling van de stad stagneerde de bouw van de zeer voorname grachtenhuizen in het deel over de Amstel.

Er werden daarom enige bouwkavels geschonken aan liefdadigheidsinstellingen. Zo werd in 1682 de Hortus Botanicus Amsterdam (door het Amsterdamse stadsbestuur oorspronkelijk als medicinale kruidentuin bedoeld) naar hier verplaatst, en ook het bejaardenhuis Amstelhof kwam hier te staan, tussen de Nieuwe Herengracht en de Nieuwe Keizersgracht.

De rijkere Joden zagen in die tijd de kans om de snel verpauperende Jodenbuurt te verlaten. Zij bouwden hun eigen stadspaleizen aan bijvoorbeeld de Nieuwe Herengracht. De grachten aan deze zijde van de Amstel werden daardoor ook wel de Jodengrachten genoemd. Vooral de rijkere Sefardische Joden vestigden zich hier, de armeren gingen in de straatjes tussen de grachten wonen. De vaak straatarme Asjkenazische Joden bleven in de oude Jodenbuurt wonen.

Eerste steenlegging in 1851

Al sinds de 17e eeuw was er bebouwing op het erf van nummer 51 en woonden er voornamelijk Joden. Maar het pand zoals het er nu uitziet dateert van 1851, getuige de steen van de eerste steenlegging: ‘Den 28 October 1851 is de eerste steen gelegd door Ruben Isaac van Lier, oud 12 jaren’. Ruben Isaäc werd op 17 augustus 1839 in Amsterdam geboren als zoon van Isaak Ez. van Lier (Utrecht 1807), medisch doctor, en Nanette Polak (Amsterdam 1809). Verschillende generaties van deze familie waren actief in de Joodse gemeenschap, onder andere als bestuurder van de begrafenisvereniging Agoedas Reingiem.

Wellicht heeft Isaak van Lier hier in het pand zijn dokterspraktijk gehad. We weten dat er een veelheid aan kleurrijke bedrijfjes op dit adres gevestigd is geweest. Zo zat hier vanaf 1889 een filiaal van ‘Stoom Meel- en Broodfabriek De Leeuw’ (onder rabbinaal toezicht). Enkele jaren daarvoor was dit fenomeen, een broodfabriek op stoomkracht, geïnitieerd door dokter Samuel Sarphati, om zo voldoende broodproductie te kunnen bewerkstelligen. De broden waren gestandaardiseerd en op de gebruikte grondstoffen kon zodoende controle gehouden worden. Dit alles ter verbetering van de volksgezondheid.

Salon de coiffeur, vleeschwaren, radio’s en snoep

Moritz Neustadt had op dit adres van 1897 tot 1908 een vrij grote kapperszaak, ‘salon de coiffeur voor dames’, met vier salons. Ook gezichtsmassage en manicure was er mogelijk. Neustadt, geboren in 1867 in Zaromin (Polen), was getrouwd met de Amsterdamse Judith Blits. Voordien was zijn kapperszaak op het Waterlooplein gevestigd.

In 1916 verschijnen er in het Nieuw Israëlietisch Weekblad advertenties van de firma Stibbe, die er vleeswaren aanbiedt. In 1929 zijn er diverse advertenties in Het Volk voor radio’s op afbetaling. En in 1930 is er een firma in goud- en zilverwerken gevestigd.

Ook in de jaren ‘40 woonden er in het pand veel Joden, die tijdens de 2e wereldoorlog afgevoerd zijn. Zo woonde op 51 huis het gezin van Salomon Lampie, geboren te Amsterdam in 1916 en overleden in 1944 te Jaworzno (Polen). Volgens een lijst met winkels van joodse eigenaren, opgesteld door de Amsterdamse politie in 1940, had de familie een bedden- en dekenwinkel op dit adres. Op de eerste verdieping woonden Abraham en Leentje Groothuis, zij hadden een koosjere kruidenierswinkel aan de Swammerdamstraat. Alleen hun dochter overleefde de oorlog. En op de tweede verdieping woonden Eliazar Polak & Roosje Gobes, zij waren getrouwd in 1899.
In de jaren ’60, was hier een (groot)handel in snoep gevestigd.

Het rijksmonument werd maar niet teruggebouwd

In de jaren ’70 van de vorige eeuw werd de Oostlijn van de metro aangelegd. Die werd niet, zoals de Noord-Zuidlijn, gegraven onder de panden door, maar de in de weg staande panden werden gesloopt. Door de hele binnenstad was het traject van de Oostlijn dus herkenbaar door een lint van gesloopte panden. Na het graven werden er caissons in gehesen en kwam er nieuwbouw voor terug. Weliswaar na een heftige strijd, ging zo toch een groot deel van de Nieuwmarktbuurt tegen de vlakte.

Ook dit pand lag op dat tracé, maar het was een rijksmonument, en de minister verleende in 1972 slechts toestemming om dit en de 3 naastliggende panden te demonteren als ze werden herbouwd. En zo zou geschieden. Nadat Monumentenzorg de 4 panden helemaal had ingemeten werden ze door Publieke Werken gedemonteerd en opgeslagen. De metro werd aangelegd en ging in 1980 op dit traject rijden, maar nog altijd waren de huizen niet teruggebouwd. De nieuwe achterburen vonden een open gat fijner en de gemeente vond het te duur. Als er niet een duidelijke verplichting op tafel had gelegen, was er of een storend gat in de gevelwand blijven bestaan, of er was een te hoog gebouw verrezen om de kosten te dekken.