Herengracht 249

Hier mochten geen ‘vuyle, stinckende, luytruchtige neeringen’ komen

Voor de Herengracht werd aangelegd en zijn huidige naam (Heere Graft) in 1612 kreeg, was hier een vestinggracht. Deze was gegraven in 1585, toen Cornelis Benningh (1550-1617), lid van de Vroedschap en burgemeester, 14 erven toegewezen kreeg: de huidige nummers 245-269. Deze erven besloegen grofweg het terrein dat sinds het begin van de 16e eeuw in het bezit was geweest van zijn grootvader burgemeester Cornelis Benningh (1492-1547) en dat voor de stadvergroting was onteigend.

In de eerste helft van de 17e eeuw behoorde ons pand samen met de huidige nummers 247, 251 en 253 tot een groot terrein dat bebouwd was met vele gebouwen en dat eigendom was van zevenvoudig burgemeester Anthonis Oetgens van Waveren.

In 1648 verkocht hij het erf voor Ƒ 6.200 aan stadsmeestertimmerman Pieter Intes, alias Pieter Intesz Staets, die ook het hoekerf in bezit had waar onze vier panden aan de Kalkmarkt 11, 12 en 13 en Binnenkant 50 staan. Voor bebouwing werd de voorwaarde gesteld dat op dit erf en in de ‘timmeragie’ niet mag en niet zal mogen: “gedaen het ambacht off neeringe van cuypen, smeeden, slotemaken, coperslaen, tinnegieten, messemaken, off yets waertoe het aambeeld wordt gebruyckt, oock niet de neeringe van tappen, backen, suyckerbacken, teer off smeersmelten, kaersvercopen, boscruytvercopen, nochte eenige andere vuyle, stinckende, luytruchtige ende periculeuse neeringen”.

Een Amsterdams classicistisch koopmanshuis

Intes liet er in het jaar van aankoop een 5,15 breed koopmanshuis bouwen dat bestond uit een benedenhuis met pakzolders. Het werd gebouwd in de stijl van Philips Vingboons, met boven de houten onderpui doorlopende Dorische pilasters en een halsgevel met zandstenen vleugelstukken, een voor Amsterdam zeldzame boog onder het fronton en vier festoenen, waarvan er twee verloren zijn gegaan. De geblokte indeling en het robuuste fundament is typerend voor Hollands/ Amsterdams classicisme.

Intes ging hier zelf wonen. Na zijn dood werd het in 1655 voor Ƒ 15.000 verkocht aan koekenbakker Jochem van Aras. Intes bouwde ook op de percelen met de huidige nummers 251 en 253, waarbij nummer 251 er hetzelfde uitzag als het pand op 249, tot die aan het eind van de 18e eeuw voorzien is van een eenvoudige klokgevel. Alle drie de panden zijn rug aan rug gebouwd met de panden aan het Singel en hebben een lichthof in het midden.

Ook het aanzien van nummer 249 is wat gewijzigd. In het begin van de negentiende eeuw is de pui vernieuwd, evenals de voorgevel ter hoogte van de twee verdiepingen. Hierbij zijn de pilasters verkort, om een gelijkmatige vensterverdeling te krijgen.

Een Vriend schonk ons een pastel van het keukentje

Een mooie herinnering aan een van de bewoners van ons pand is een pastel van Herman (Hermanus Reinierus Marie) Habes (1902-1990), die van tenminste 1943 tot en met 1976 op 249-2 woonde.

Als ‘jonkman’ werkte Habes als bediende bij zijn vader, die barbier was op de Zeedijk. In zijn vrije tijd tekende hij en volgde in de avonduren de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten.

Op het stilleven staat het keukentje van deze woning, zoals dat eruit zag in 1954. Peter Jan Margry, hoogleraar Europese etnologie aan de UvA, de Vriend die ons de tekening schonk is gecharmeerd van dit secuur weergegeven tafereel uit het dagelijks leven. Het geeft een inkijkje in de levensstijl van gewone mensen in de jaren ’50 van de vorige eeuw: een tweepits gasstel, twee oliestelletjes die werkelijk lijken te branden, een theedoek losjes over de aanrecht hangend, een dichtgevouwen krant.

Het keukentje lag in het midden van het pand, naast een lichthof. Rechts boven het aanrecht is op de tekening de lichtwerking te zien van het raam dat hierop uitkijkt.
Habes wordt geroemd om zijn oog voor de eenvoud en de ‘krasse nauwkeurigheid’. Zoals De Telegraaf schreef naar aanleiding van zijn eerste tentoonstelling in 1935 in kunsthandel Santee Landweer: “Zelfs in de onderwerpen, waaraan op zichzelf niet veel te zien is: oude boeken en tasschen, stillevens met een brood en een mes op een plank (…). Maar in dit alles vindt hij een rijkdom van het kleine’’.

Nieuwe inzichten over duurzame monumentenzorg

MVO ofwel Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen was in 2010 in opkomst: het bewustzijn over duurzaamheid en de consequenties voor de 3 p’s – People, Planet & Profit – groeide. Voor deze pilot waren wij bereid financieel te investeren en om gezamenlijk met architect en aannemer alle mogelijke oplossingen voor thema’s als duurzame monumentenzorg en energiezuinige exploitatie te onderzoeken en zoveel mogelijk toe te passen. Het ging hierbij om het minimaal belasten van het milieu, om efficiëntie, maar ook om optimale arbeidsomstandigheden en het opleiden van jonge vaklieden. Naast ervaring was nieuwsgierigheid bij dit traject net zozeer belangrijk.

Lang niet alle alternatieven bleken realiseerbaar. Vaak omdat ze te veel in strijd waren met het monumentale karakter van het gebouw of met regelgeving, vanwege praktische bezwaren als lawaai of ruimtegebrek, of omdat het op kleine schaal simpelweg niet rendabel was.

Veel was ook wèl mogelijk. Naast het gebruik van milieuvriendelijke en hergebruikte materialen en het aanbrengen van optimale isolatie werd in de algemene ruimtes LED verlichting met bewegingsmelders aangebracht en wordt met luchtwarmtepompen warmte gedistribueerd via vloerverwarming, die bovendien voorzien is van laagtemperatuur convectoren.

Daarnaast leverde de pilot een schat aan nieuwe inzichten op het gebied van duurzaamheid op, waarvan wij bij latere restauraties weer veel profijt hebben gehad.