17e Eeuw
Bouw
B
Binnenkant 50
Binnenkant 50, AmsterdamHet Nieuwe Waalseiland werd ontworpen als wooneiland voor de gegoede burgerij. Veel van de bewoners hadden wel binding met de scheepvaart. Zo woonden in ons pand een scheepsgezagvoerder, cargadoor en zeilmakers. Eind 19e eeuw heeft het pand meerdere Joodse bewoners. In 1944 wordt het pand zonder medeweten van de Joodse eigenaresse verkocht, maar gelukkig wordt dit in 1948 teruggedraaid. Door dit bouwvallige pand te redden kunnen we de verhalen over dit erfgoed blijven vertellen. En vanuit de woningen heb je fenomenaal uitzicht over de Montelbaanstoren.
1968
Stadsherstel eigenaar
1971
Restauratie
Nu
Woningen
Woning
Relatief smal
Op de hoek met de Kalkmarkt worden vier huizen gebouwd
Toen het Nieuwe Waalseiland halverwege de 17e eeuw werd ‘gewonnen’ door een deel de Oude Waal – waar grote schepen overwinterden of gerepareerd werden – te dempen, kreeg de stadszijde de naam ‘Binnenkant’. De IJ-zijde werd heel toepasselijk ‘Buitenkant’, tot deze later werd omgedoopt tot Prins Hendrikkade.
Het eiland, dat onderdeel uitmaakt van de Derde uitleg van Amsterdam, was van meet af aan bedoeld als rustige woonplek voor de gegoede burgerij en niet voor pakhuizen of bedrijvigheid. De percelen waren dan ook heel breed (circa 6.20 meter) en wel twee keer zo duur als bijvoorbeeld op het nabijgelegen Rapenburg. Vrijwel alle panden hier zijn dan ook drie ramen breed. Binnenkant 50 is een relatief smal huis in deze straat, met haar twee ramen breedte.
In 1646 verkochten ‘Burgemeesteren en Thesaurien’ hier percelen grond. Pieter Intes, stadsmeestertimmerman koopt met ‘borg en medestander’ loodgieter Jan Janszn twee erven op de hoek van de Kalkmarkt en de Binnenkant. Metselaar Robbert Anthoniszn bouwt hier vier huizen op, drie aan de Kalkmarkt en één op de Binnenkant, haaks op de andere drie: het huidige nr. 50.
Scheepvaart
Scheepsgezagvoerder en zeilmak
Veel Waalseiland bewoners hadden binding met de scheepvaart
Pieter Intes verkoopt zijn eigendom in 1648 aan de metselaar Anthoniszn, die het op zijn beurt een jaar later weer door verkoopt aan Claes Jacobszn Root, zeilmaker. Ook Jan Janszn verkoopt in 1649 aan deze zeilmaker.
In 1694 koopt Gerrit van Leeuwen voor f 4.400 van Bartholomeus Witsen, koopman een huis en erf, op het nieuwe land, aan de Binnenkant, naast het hoekhuis terzijde van de Monckelmansbrug: het huidige nummer 50. De erfgenamen van Van Leeuwen verkopen in 1710 aan Jacob Goutswaart, wijnkoper van beroep.
Veel van de bewoners van het aangeplempte Waalseiland hadden op de een of andere manier binding met de scheepvaart. Zo ook in dit pand. In 1864 was de hoofdbewoner scheepsgezagvoerder Germain Jacques van Stipriaan Luïscius, telg van een patriciërs geslacht. En in 1879 was dit cargadoor Jacobus van Dijk. En ook eind 19e eeuw woont hier weer een zeilmaker, Johannes Bres, die bovendien agent wordt voor “bronwasscherij en natuurbleekerij ‘Het Slop’, belast met het halen en brengen der wasch en het incasseeren der gelden.”
Bewoners
Joods huis
De Binnenkant was de noordelijke grens van de Jodenbuurt
Behalve de duidelijke band die het eiland van oudsher heeft met de scheepvaart, vormde de Binnenkant ook de noordelijke grens van de Jodenbuurt die vanaf de late 16e eeuw was ontstaan. Uit oude advertenties blijkt dat ook ons adres in ieder geval vanaf 1898 joodse bewoners had.
Rond 1925 was hier boekhandelaar en uitgeverij Eliazer mozes Azn (1897-1943) gevestigd. Hij was getrouwd met Vrouwtje Vorst (1900-1943). Deze achternaam komt op dit adres ook al voor als haar vermoedelijke broer Joël (1904-1943) zich verlooft. Eliazer en Vrouwtje hadden zeven kinderen. Mozes gaf onder meer liturgische boeken uit. Ook verkocht hij Joodse attributen als de sjofar (blaasinstrument), sargenes (een lang wit linnen hemd) en mizrach (een wandplaat die de gebedsrichting markeert). Daarnaast was hij beambte van de Hoofdsynagoge. Het volledige gezin komt om in Sobibor, evenals Joël en zijn vrouw Betsy.
Op de tweede verdieping woonde rond 1940 de familie Chorzewski, geboren in Krzepice en Lodz in Polen. Aron Majer en Margulja hadden een naaiatelier voor regenjassen. Het gezin met twee kinderen Roben en Roza van 4 en 11 jaar is in 1943 in Sobibor vermoord.
WO II
Onrechtmatige verkopen
Zonder haar medeweten werd het pand van de Joodse eigenaresse verkocht
In 1926 wordt de Joodse Augusta Gerardina Sammes eigenaresse van het pand. Zij is dan 18 jaar en huwt in datzelfde jaar handelsreiziger Jacob Koekoek. Beiden overleven de oorlog. Maar, zoals dat vaker gebeurde, werd het perceel in 1944 zonder medeweten van de Joodse eigenaresse voor f 6.000 verkocht door de Niederländische Grundstückverwaltung (de NGV).
De NGV was vanaf augustus 1941 belast met de liquidatie van Joods onroerend goed en hypotheken. Hiertoe moesten alle Joodse onroerende goederen en hypotheken bij de NGV worden geregistreerd met een aangifteformulier dat verkrijgbaar was bij de Kamer van Koophandel. Na aanmelding nam de NGV het beheer over. In de praktijk droeg de NGV dit beheer over aan veelal door NSB’ers geleide, Nederlandse ‘beheers’-instellingen. Het grondbezit kon ook geheel of ten dele worden vervreemd of bezwaard. Na de oorlog kwam de NGV onder beheer te staan van het Nederlands Beheersinstituut om de onrechtmatige verkopen terug te draaien. De totale afwikkeling daarvan duurde tot 1960.
In 1948 werd de koopovereenkomst nietig verklaard en werd mevrouw Sammes weer rechtmatig eigenaar, waarbij zij bovendien recht had op inkomsten uit huren en vrijgesteld werd van eventuele onbetaalde lasten over de periode dat het pand onrechtmatig niet in haar bezit was. In 1968 verkoopt zij Binnenkant 50 aan Stadsherstel.
Rol van Stadsherstel
Behouden Joods erfgoed
Het pand aan de Binnenkant is in bezit van een 17e-eeuwse gevel met houten rechte kroonlijst (waarschijnlijk 19e-eeuws) en een hoge houten onderpui. Toen wij in 1968 eigenaar werden was het pand zo vervallen dat we het volledig moesten restaureren. En zo bleef dit opvallende smalle twee-raamsbrede pand bewaard.
Doordat de Joodse eigenaresse het bouwvallige pand aan ons verkocht waardoor het behouden kon worden voor toekomstige generaties kunnen wij bovendien de Joodse verhalen blijven vertellen. Van de (buurt)bewoners die in deze buurt eeuwenlang hun thuis gevonden hadden, tot de Tweede Wereldoorlog hier een bruut einde aan maakte.
Nu zijn hier acht woningen met een werkelijk fenomenaal uitzicht over de Montelbaanstoren, de Waalseilandsgracht en de Oudeschans.
Meer informatie
Bronnen:
Archief Stadsherstel
Delpher
Joods Amsterdam
Oorlogsgetroffenen
Stadsarchief Amsterdam
Aan dit project hebben meegewerkt:
Restauratiearchitect: IJ. Kok
Restauratieaannemer: J. Kneppers
