Restauratieverhalen: bijzondere Archeologische vondst in de kelder

Bouwlieden stuitten tijdens hun werkzaamheden in de kelders van de Nieuwezijds Voorburgwal 282 op een grote verrassing. Onder de kelderverdieping bleek zich namelijk een nóg dieper gelegen kelder te bevinden, om meer specifiek te zijn: een grote 18e-eeuwse waterkelder. Wat gebeurt er nu na zo'n archeologische vondst? In de serie restauratieverhalen nemen wij u mee de steigers op, of in dit geval: mee de kelders in.

Veel mensen willen graag eens komen kijken. Heel begrijpelijk maar helaas is de kelder nu niet publiekelijk toegankelijk.

Verborgen schatten onder het theater van Paul Haenen
Het pand – bezoekers van het aldaar gevestigde theater Betty Asfalt Complex van Paul Haenen en Dammie van Geest hebben dat met eigen ogen kunnen aanschouwen – is al een erg opvallende verschijning. En dan met name de gang met zeer decoratieve stucornamenten die is vormgegeven in Lodewijk XIV-stijl en als hoogtepunt gezien wordt van het werk van vakman Ignatius van Logteren. Een van de leukste aspecten van ons werk blijft toch wel dat er onverwacht dan toch nog iets anders bijzonders tevoorschijn kan komen, onder de grond bijvoorbeeld. Projectleider Kees Benschop: “Je houdt er wel rekening mee, maar je weet nooit of, wat, waar, wanneer..”

Momenteel voeren wij funderingsherstel uit onder het pand. In 2019 werden wij eigenaar, toen wij het pand overnamen van de gemeente, en zoals altijd bij aankoop pakken wij de fundering aan als daartoe aanleiding is. Ook kijken we dan meteen naar de mogelijkheid om de ruimte beter bruikbaar te maken. In dit geval was het mogelijk om de kelderbak te verdiepen en hier kantoorruimte te realiseren. Tegelijk zagen wij de potentie van de theater foyer, die de allure heeft van een grand café maar een keuken mist. Dit werd voorheen opgelost met een externe cateraar. In de nieuwe situatie wordt een keuken in de kelder gesitueerd.

Geef me eens een steentje aan?
In de voorbereiding moest hiervoor eerst de bestaande vloer uit de kelder verwijderd worden. De muren van de grote 18e-eeuwse kelder zijn voorzien van bogen, een economische constructie om metselwerk uit te sparen, en van 18e-eeuwse ‘witjes’. Ook had het souterrain een marmeren tegelvloer die in zeer slechte staat verkeert en waarvan onderzoek zal moeten uitwijzen of deze in oorspronkelijke staat terug kan komen. Zoals vooral in het Westen van het land gebruikelijk was (in het Zuiden en Oosten werd vaak gebruik gemaakt van zand), is deze vloer gelegd op een schelpenbed. De schelpen dienden ter bescherming van het marmer ten opzichte van de onderliggende vloer en als vochtregulerende laag. Bij het verwijderen van de tegels en schelpenlaag viel het oog van een van de werknemers van de Betonhoeve op een klein gaatje in de vloer: “Ik vroeg een collega om me een steentje aan te geven en liet dit in het gat vallen. Het bleef even stil, maar een paar tellen later hoorden we een plons: water! Daarop heb ik een paal van twee en een halve meter in de opening laten zakken. Aan het eind van de paal kon ik nog steeds de bodem niet voelen.”
De bodem van wat een grote waterkelder bleek te zijn ligt op ruim -3 meter NAP: 3 meter dieper dan wat tot op dat moment als het diepste punt van het pand werd beschouwd.

Kelder vol schoon regenwater
De waterkelder is ongeveer 3 bij 3,60 meter groot, verdeeld in twee compartimenten. Waterkelders maakten het mogelijk om het regenwater van de daken op te vangen en voor langere tijd in grote hoeveelheden op te slaan. De bakken waren hermetisch afgesloten van de omgeving waardoor de kwaliteit van het water op peil bleef. De vloer werd verzwaard zodat de lege kelders niet op het grondwater konden gaan ‘drijven’ en de kelders waren voorzien van een afgesloten luchtpijp. Loden pijpen zorgden ervoor dat het water in de kelder kon stromen en van daaruit weer kon worden opgepompt naar de keuken. In die tijd werd het beschouwd als het schoonste water dat in de stad te vinden was (de gezondheidsrisico’s van lood waren destijds nog niet bekend!), het oppervlaktewater zoals in de grachten was immers veel te vervuild. De waterkelder is mogelijk tegelijk met de bouw van de achterzaal aangelegd in de 18e eeuw, toen het pand aanzienlijk is aangepast.

Archeologisch onderzoek
Bij ingrijpende werkzaamheden aan beschermde monumenten is in veel gevallen, zoals bij verstoring van de bodem door funderingsherstel, een omgevingsvergunning nodig. In overleg met Monumenten & Archeologie (M&A) van de gemeente Amsterdam worden de plannen getoetst. Dit gebeurt aan de hand van bureauonderzoek naar de ‘archeologische verwachtingen’: als de kans op archeologische resten in de bodem groot is vindt soms een vervolgonderzoek in ‘het veld’ plaats. In andere gevallen wordt M&A betrokken zodra onverwacht archeologische vondsten aan het licht komen, zoals onze waterkelder. Bij onze ontdekking hebben we de gemeente direct ingelicht, zodat zij ons hierin konden adviseren. De geplande verdiepte vloer zou namelijk dwars door het gewelf van de waterkelder zijn gegaan. Op basis van een inventarisatie en beschrijving door M&A is in overeenstemming besloten om de waterkelder in zijn geheel te behouden. Frederik Franken, gemeentelijk monumentenadviseur: “Uit het onderzoek blijkt dat de kelder vanwege haar gaafheid en afmetingen een hoge monumentale waarde heeft. Niet alleen archeologisch maar ook cultuurhistorisch: het zijn meer dan bodemresten, het is een extra kamer die intact is en onderdeel uitmaakt van het gebouw.”

Behoud voor volgende generaties
Omdat de kelder los in de ruimte staat is het mogelijk om hieromheen met betonbalken te funderen. Het souterrain in het achterhuis verliest hiermee wel stahoogte ten opzichte van het oorspronkelijke plan, wat we architectonisch opgelost hebben door de keuken nu op een andere plek te realiseren. Hoewel hij in zeer goede staat verkeert is het helaas niet mogelijk om de waterkelder publiekstoegankelijk te maken. Dit komt omdat hij ‘lek’ is en niet waterdicht genoeg te maken is om onaangename geur en overlast van vliegen en muggen tegen te gaan. Wel blijft de waterkelder bereikbaar met een luchtdicht deksel en zo wordt dit erfgoed voor toekomstige generaties behouden.

Ook in de serie restauratieverhalen:
– Kleurhistorisch onderzoek ‘Huis met de beelden’ in Haarlem
– Bouwhistorisch onderzoek: ‘Grietje vrijt met Dirk in potlood geschreven’

Bronvermelding:
Over de vloer. Met voeten getreden erfgoed door Eloy Koldeweij, via De Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (DBNL)

Meer informatie

Lees HIER meer over de Oudezijds Voorburgwal 282a (Betty Asfalt Complex/Het Regte Cromhout)
Lees HIER meer over de Oudezijds Voorburgwal 282 (Betty Asfalft Complex /De Parcen)