1912
Bouw
H
Hoofdrioolgemaal Zeeburgerdijk
Zeeburgerdijk 52, AmsterdamIn 1997 namen wij het beheer van het gemaalcomplex aan de Zeeburgerdijk over. Het gemeentelijk monument werd gebouwd in 1912 en betekende een enorme verbetering van de stedelijke hygiëne. Het gemaal is nog functioneel, ondergronds in de kelder bevinden zich drie pompen die nog altijd hun werk doen. Bovengronds in de grote monumentale hal, waar vroeger de machines stonden die deze pompen aandreven, staan nu de restauranttafeltjes van restaurant Pompstation.
1913
Ingebruikname
1997
Stadsherstel beheer machinehal
1991
Restauratie
2010
Gemeentelijk monument
Nu
Restaurant
Drinkwater
Voor alle Amsterdammers
Bij de Haarlemmerpoort kon men een emmer water tappen voor een cent
Tot eind 19e eeuw ontdeed men zich van ontlasting via de beerput, de boldootkar of direct via goten en rioolpijpen in de grachten. Die werden doorgespoeld op het getij: met hoogwater werd water in de binnenste grachten gelaten en bij laagwater weer terug in het IJ. Dit was mogelijk tot 1872, toen het getij met de bouw van de Oranjesluizen verdween. Daarna werden de grachten nachtelijk gespuid, maar niet elk punt was even goed bereikbaar waardoor dit spoelen niet overal voldoende kon gebeuren.
Er kwam meer bewustzijn van de relatie tussen de slechte waterkwaliteit en ziektes en epidemieën zoals cholera. Jacob van Lennep nam het initiatief om duinwater naar de stad te halen en zo goed drinkwater toegankelijk te maken voor alle mensen; het leidde tot de Amsterdamsche Duinwater-Maatschappij. Bij Vogelenzang kwam stoompompstation Leiduin, vanwaar natuurlijk gezuiverd duinwater werd opgepompt en door gietijzeren leidingen naar de Willemspoort werd geleid. Hier, bij de huidige Haarlemmerpoort kon men vanaf 1853 een emmer water kopen voor 1 cent.
Het waterwingebied is sindsdien meerdere malen uitgebreid en uitgegroeid tot de Amsterdamse Waterleidingduinen. Waternet zuivert hier jaarlijks maar liefst 70 miljoen m3 water.
Afval
Circulariteit
Dankzij Sarphati werd het afval vrijwel geheel hergebruikt
Rond 1850 was er een vrijwel volledig hergebruik van afvalstoffen. Dit was mede te danken aan Samuel Sarphati (1813-1866). Na zijn promotie aan de Universiteit Leiden in 1839 vestigde Sarphati zich als huisarts in Amsterdam, waar hij in zijn praktijk geconfronteerd werd met de povere levensomstandigheden van een groot deel van de bevolking, nog eens versterkt door de stank van zwavel, mest en vuilnis. Sarphati maakte zich tijdens zijn leven dan ook hard voor een betere levenskwaliteit. In 1847 kreeg hij een vergunning om afval te verzamelen. Deze maatschappij organiseerde dat de poep en het vuilnis werden opgehaald, het bagger werd verzameld en gecomposteerd op een grote afvalbelt. Die compost werd vervolgens verwerkt op de landerijen in de omgeving van Amsterdam.
Rond 1870 was er een nieuwe ontwikkeling. De nieuwe wijken buiten de Singelgracht werden aangesloten op het Liernurstelsel, een vacuümrioleringssysteem dat werkte met perslucht, waarbij het restwater nog wel op de grachten werd geloosd. Uiteindelijk was bijna 40 procent van de Amsterdammers op het systeem aangesloten, maar het ging ten onder met de opkomst van de waterleiding en het watercloset. Daarna werd in 1907 besloten tot de aanleg van een nieuw rioolsysteem, dat na jaren graafwerk in 1913 in gebruik genomen kon worden.
Riolering
Belangrijkste schakel
Bij vrijverval riolering wordt gebruik gemaakt van de zwaartekracht om het afvalwater via een natuurlijke stroming af te voeren door middel van neerwaarts lopende rioolbuizen en gemalen voor het oppompen. Ongeveer 75% van de Nederlandse rioolkilometers is vrijeval riolering.
In 2022 pas werd het – voorlopig – laatste huis aangesloten op riolering
Met de ingebruikname in 1913 werd het ‘hoofdrioleeringsgemaal Zeeburgerdijk’ de belangrijkste schakel in de afvoer van afvalwater in vooroorlogs Amsterdam. Dat eerste jaar voerde het 16 miljoen kubieke meter rioolwater af. Dit gebeurde met behulp van een uitgebreid buizenstelsel dat zowel huishoudelijk waterafval als hemelwater onder vrij verval afvoerde naar het hoofdriool. Deze grote leiding liep langs de Nassaukade, via Rioolgemaal F (ook een Stadsherstelmonument), de Stadhouders- en Mauritskade naar de Zeeburgerdijk, vanwaar het afvalwater via de 6,5 kilometer lange ‘Smeerpijp’ naar de strekdam in het Buiten-IJ gepompt werd. Dit gebeurde ongezuiverd tot in 1982 de zuiveringsinstallatie op het Zeeburgereiland in gebruik genomen werd. Nog lange tijd bleef een deel van de binnenstad op de grachten lozen. Pas in 1987 werd het laatste huis in het centrum aangesloten op riolering.
Of.. zo dacht men. Tot zijn verrassing merkte een bewoner van een appartement aan de Warmoesstraat dat bij het afspoelen van zijn verfkwasten het water van het Damrak wit kleurde. Ook doorgetrokken kurken doken keurig weer aan de oppervlakte op. In 2022 is dit vergeten pand als écht – voorlopig – laatste aangesloten.
Architectuur
Berlagiaans
Een sober ontwerp met ‘eerlijke’ materialen in het zicht
Nadat het eerste stedenbouwkundige plan voor deze nieuwe wijk in 1897 door de gemeenteraad werd goedgekeurd kwam rond 1910 de bebouwing tot stand in dit deel van de Indische Buurt. In 1912 gaat de bouw van het gemaal van start. De architect is, zoals zo vaak bij de Dienst Publieke Werken, onbekend gebleven. Het is gebouwd in de trant van Berlage, wiens sobere ontwerpen zonder onnodige opsmuk goed toepasbaar waren voor functionele gebouwen als deze.
In het gemaalgebouw stonden de machines en regel- en meetapparatuur voor het aandrijven van de pompen en installaties die zich in de ondergrondse kelderruimte bevonden. In 1982 zijn de pompen vervangen door automatische, kleinere exemplaren waardoor de machinehal zijn functie verloor. Sinds het derde kwart van de twintigste eeuw bevindt de nieuwe elektrische installatie zich in een klein nieuw gebouw direct ten oosten van het complex. Wel zijn in de kelder nog altijd drie pompen als hulpgemaal in bedrijf.
Tegelijk met het gemaal werd op Zeeburgerdijk 54 een openbare school gebouwd, en – omdat bij dergelijke waterstaatkundige gebouwen 24/7 toezicht noodzakelijk was – een naastgelegen opzichterswoning op Zeeburgerdijk 50, verbonden met een tussenlid. Hier heeft tot eind jaren zeventig een toezichthouder gewoond. Het geheel heeft de gemeentelijke monumentenstatus.
Rol van Stadsherstel
Industrieel en robuust
In 1987 neemt de dienst Riolering en Waterhuishouding (DRW) zijn intrek in het complex. Het voormalige schoolgebouw en de dienstwoning werden gebruikt als kantoorruimte. Toen deze zijn functie verloor werd de machinehal ingericht tot werkplaats en nog weer later in 1991 verbouwd tot representatieve ruimte en kantine.
Het gehele complex gemaal Zeeburg, bestaande uit deze drie gebouwen, werd in 1997 op verzoek van de gemeente grotendeels overgenomen door de NV Amsterdams Monumenten Fonds, onze fusiepartner uit 1999 die toevallig in ons Rioolgemaal F gehuisvest is.
De machines onder de machinehal behielden hun functie bij de waterhuishouding en moesten toegankelijk blijven voor het personeel van de DRW. Dit gebouw bleef dan ook eigendom van Waternet, Stadsherstel kreeg het beheer en huurt de machinehal. Een complex dat een zeer belangrijke bijdrage geleverd heeft aan de leefbaarheid van de stad is daarmee behouden gebleven.
In dit robuuste, industriële pand komt restaurant Pompstation geweldig tot zijn recht. In de monumentale hal met de hoge plafonds waar vroeger gigantische waterpompen de dienst uitmaakten kunt u nu terecht voor een borrel, een diner of evenement. In de binnentuin is een prachtig terras en in het weekend is er live muziek.
Meer informatie op de website: Restaurant Pompstation.
Meer informatie
Bronnen:
Archief Stadsherstel
Amsterdam Cultuur Historische Vereniging
Delpher
Jubileum met een luchtje, Dichtbij.nl
Over riolering in Amsterdam, Ons Amsterdam, 2008
Parool
Riolering een zaak van techniek, Gemakshalve, 150 jaar riolering in Amsterdam, Raphael Smit
Smeerpijp, 100 jaar hoofdrioolgemaal Zeeburgerdijk, filmpje Waternet
Stadsarchief Amsterdam
