Wagenschuur van de Engelbertha hoeve

In de tuin vond de zoon een steen met het jaartal 1666

Hoewel op de voorgevel van de boerderij het jaartal 1766 staat geschilderd, gaat de geschiedenis hoogst waarschijnlijk verder terug en dateert de kern van het pand mogelijk van 1666. Dit geldt zowel voor de kern van de boerderij als de naastgelegen voormalige wagenschuur. Zo zijn het type en formaat van de aangetroffen bakstenen in deze bouwdelen als ook de wijze van metselen typisch 17e-eeuws. Daarnaast heeft de oudste zoon van de laatste boerenfamilie die de Engelbertha Hoeve runde, Jan van Egmond, een steen met het jaartal 1666 in de tuin gevonden. Tijdens de leegstand van de boerderij in de periode 1977-1980 is deze steen helaas verloren gegaan.

De hoeve is sinds die vroege 17e eeuw vaak verbouwd en wat vooral bij eenvoudige boerderijen regelmatig gebeurde: hierbij stond gebruiksgemak voorop en hergebruik van oude bouwkundige materialen was eerder regel dan uitzondering. Dit maakt het lastig om ouderdom en bouwhistorie te bepalen. Wel weten we dat de opmerkelijke T-vorm al voorkomt op de kadastrale minuut van 1832.

Deze vorm wijkt sterk af van andere vergelijkbare boerderijen in en om Leiden waar overwegend de langgerekte hallenhuisboerderij voorkomt. Een wagenschuur is niet gebruikelijk. Deze relatieve zeldzaamheid en de gaafheid van de oudste bouwdelen geven de boerderij een hoge monumentale waarde. Ook heeft de voormalige boerderij bijgedragen aan de agrarische ontwikkeling van de streek.

Op de stevige klei kon men bouwen zonder te heien

De Mors, zoals het gebied aan de lage zijde van de Oude Rijn genoemd wordt, had een sterk agrarisch en landelijk karakter met weiden en boerderijen. De benaming Mors komt vermoedelijk van ‘moer’ of ‘muor’ wat veen(-grond) of moeras betekent en dit gebied net buiten Leiden was dan ook bijzonder drassig.

De hoger gelegen delen in de Mors, op de oeverwal langs de rivier waar de Oude Rijn een klei- en zandlaag achterliet, leende zich goed voor bebouwing en vormen dan ook het oudste gedeelte van de Mors. Uit archeologisch onderzoek langs de de Hoge Morsdijck (nu Hoge Morsweg en Rhijnhofweg) – van oudsher de enige weg die door dit gebied ging, van Den Haag richting Leiden – blijkt dat hier al in de de 6e en 7e eeuw een handelsknooppunt was. Ter hoogte van Oegstgeest, waar het Morsgebied tot 1966 toe hoorde, voor Leiden het annexeerde, is een omvangrijk dorp aangetroffen ter grootte van de halve binnenstad van Leiden met woningen, schuren, waterputten en een kadewand van circa 300 meter langs de Rijn. Er werd grootschalig gehandeld in wijn en er werden varkens geïmporteerd uit Duitsland en mogelijk paarden uit Engeland. Huizen stonden op terpjes en men probeerde geulen te dempen: de oudste waterwerken van West-Nederland.

Hooge Morsch: ‘in het midden der beste en hoogste Klailanden’

Behalve voor bebouwing was de klei die aan de oevers van de Rijn werd aangetroffen een belangrijke grondstof voor de industrie die zich langs de dijk ontwikkelde. In de ‘Natuurlyke historie van Holland’ uit de 18e eeuw rept men van zeer goede kwaliteit klei:

“In de Klailanden langs den Binnen-Rhyn bespeurt men, van Utrecht af, tot by en voorby Leiden, veelal dezelfde ligging; met dit onderscheid, dat de beste Klai, zoo als wy meermaalen gezegd hebben, al veel tot steenbakkeryen verbruikt is. (..) Ik heb (..) eenige proeven (..) en my ten dien einde (..) vervoegd by een ervaaren Tuinier, woonende in het midden der beste en hoogste Klailanden van Valkenburg, Oestgeest en Rhynsburg, langs de Hooge Morsch, by Leiden. In deeze Klailanden, die nog meer en deels in haar ouden staat liggen, bevonden wy, dat de beste Klai, op eene diepte van vier à vyf voeten, lag (..)”

De bebouwing ligt hier in een lint, met de achterkant naar het water toe, en trok in de 19e en de eerste helft van de 20e eeuw tal van bedrijven zoals molens, kalkovens en steenfabrieken. Pannenbakkerijen “Van Sillevoldt” en “Josson”, later ook wel De Nijverheid, van de befaamde Oegstgeester dakpannen en tegel- en faiencefabriek Amphora dat sier- en gebruiksaardewerk fabriceerde waren niet voor niets hier gevestigd: in dit gebied was voldoende klei, grondstof voor deze industrie, aanwezig èn de Oude Rijn, bood als werkrivier uitstekende transportmogelijkheden voor de aanvoer of afvoer van grondstoffen en producten.

Ook in de vorige eeuw was er veel bedrijvigheid in de Mors, er waren tuinders en kwekers, diverse middenstanders, bouw- en aanneembedrijven, fabriekjes, scheepswerven, herbergen, een lijmkokerij die in de volksmond ‘Stinkenburg’ wordt genoemd en dus onze boerderij.

De grens tussen beschaafd en barbaars

Maar de geschiedenis gaat nog veel verder terug, in elk geval naar zo’n tweeduizend jaar geleden. De grens van het enorme Romeinse rijk – 7000 kilometer lang, van Engeland tot Syrië en van Roemenië tot Marokko – noemen we de limes (grens in het Latijn) en de Noordelijke grens viel op Nederlands grondgebied samen met de loop van de Rijn. Beneden die rivier woonden de ‘beschaafden’, erboven de ‘barbaren’. De Rijn was tot het vertrek van de laatste Romeinen rond het jaar 400 bijna vier eeuwen lang grensrivier, voor Europese begrippen een absoluut record. Deze grens werd versterkt met diverse castella, de forten. Op deze forten, die via de doorgaande limesweg met elkaar verbonden waren, werden soldaten gelegerd en op strategische plekken stonden wachttorens. Ook werden havens en kades aangelegd om goederen, mensen en bouwmateriaal makkelijk aan land te krijgen. In de buurt van de forten ontstonden nederzettingen met boeren, handelaren en ambachtslieden om de militairen van de benodigde goederen te voorzien.

De huidige Hoge Morsweg ligt in deze rivierdelta tussen Valkenburg, waar rond het jaar 40 het uitstekend bewaard gebleven militaire hoofdkwartier ‘Praetorium Agrippinae’ werd aangelegd, en de nederzetting ‘Matilo’, bij het huidige Leiden. Een gebied dus waar in die periode veel reuring moet zijn geweest. Onlangs nog werden op voormalig vliegkamp Valkenburg de resten gevonden van wat een groot kampement is geweest waar de Romeinse troepen bivakkeerden.