Vensermolen

Voedselvoorziening voor Amsterdam

Over de ontginningsgeschiedenis van de Diemense polders is niet veel bekend. Het gebied is vermoedelijk omstreeks 1100 ontgonnen door kolonisten uit Utrecht, waartoe het gebied toen behoorde. In eerste instantie waterden deze ontginningen op natuurlijke wijze af op de rivieren en meren, maar al in de 16e eeuw zullen de eerste bemalingseenheden zijn gebouwd, waaronder de voorloper van de Vensermolen.

Toch bleef de Venserpolder, die zich uitstrekte tussen het Diemermeer (Watergraafsmeer) en het Bijlmermeer, een drassig gebied dat door zomerdijken tegen het Amstelwater werd beschermd maar ’s winters blank stond. Om het land tegen het steeds weer opdringende water te beschermen werd in de 17e eeuw toestemming gevraagd voor bedijking en bemaling. Ook wilde men het waterrijke gebied geschikt maken voor bewoning en veeteelt om zo de snelgroeiende stad Amsterdam van voedsel te kunnen voorzien. Toestemming voor de drooglegging werd gegeven op 5 mei 1638 door middel van een octrooi, een officiële machtiging, van de Staten van Holland en West-Friesland, het hoogste gezag. Hiermee ontstond een nieuwe polder van 369 ha groot, de Venserpolder, die onder meer het huidige Diemen-Zuid en Duivendrecht-Oost omvatte.

Van windkracht naar elektromotor

Reeds in 1575 stond een watermolen op deze plek aan de Weespertrekvaart. Deze vaart, ook wel de ‘Keulse vaart’, was een belangrijke waterweg waarlangs alle scheepvaart vanuit Amsterdam via de Rijn richting Keulen ging. Waarschijnlijk werd op dezelfde plek in 1638 een nieuwe molen gebouwd, die de nieuwe polder ging bemalen: de Vensermolen. Ook deze is vervangen, en wel in 1704 nadat de voorganger in 1703 door brand werd verwoest. In 1864 is er een nieuwe watergang onder de molen gebouwd en bij deze gelegenheid is in de gemetselde voet een gedenksteen geplaatst: “De eerste steen is gelegd door Jacobus Staal oud 3 jaar den 23e juni 1864 Zoon van Jan Staal Poldermeester”

De Vensermolen is een houten windschepradmolen, een zogenaamde bovenkruier. De vlucht, de afstand in meters van de ene wiektop naar de top van de tegenoverliggende wiek, was 26 meter, het scheprad had een diameter van 6 meter met schoepen van 50 cm. breedte.

Toen in 1917 een gat in de kap van de molen woei is de molen onttakeld. De wieken, het ‘gevlucht’, zijn verwijderd en in de romp van de molen werd een elektromotor met centrifugaalpomp geplaatst, aangedreven door een 50 pk draaistroomelektromotor.

In wiekentaal werd de bruiloft aangekondigd

De Vensermolen staat net over de grens van Diemen, aan het eind van de Duivendrechtse Molenkade. Aan de Duivendrecht kant staat de molen bekend als de ‘molen van Portengen’, de familienaam van een geslacht bestaande uit molenaars en gemaalbeheerders, oorspronkelijk in de regio Utrecht.

Op 21 januari 1882 werd Gerrit Portengen (1860-1928) op deze molen tot watermolenaar aangesteld. Ook zijn vader was watermolenaar in Diemen, en zijn opa Gerrit was dit in Nederhorst den Berg. Ook zijn bruid, watermolenaarsdochter Grietje Franssen, zou hij vinden in Nederhorst den Berg: op hun trouwdag 7 Februari 1890 zette Gerrit de molen op de ‘vang’, de wieken in de ‘komende’ stand, aan de ‘rechtketting’. Zo werd in molentaal deze blijde gebeurtenis in de wijde omgeving bekend gemaakt.

Ook zoon Gerrit, geboren in 1903, wordt watermolenaar en na hem zijn enige zoon, de derde Gerrit (1932), die machinist wordt van het naastgelegen gemaal Portengen, vernoemd naar de drie generaties Portengen die in de loop der jaren de bemaling van de Venserpolder verzorgd hebben.

Gelegen op een ‘drielandenpunt’

In het rietdek van de molen zijn de jaartallen 1704 en 1934 gedekt: twee essentiële jaartallen in de levenscyclus van de Vensermolen. Was 1704 het jaar dat de huidige poldermolen werd opgericht, in 1934 was de molen met het verwijderen van de in slechte staat verkerende kapzolder en het inkorten van de molenromp, ontdaan van haar grootste uiterlijke kenmerken. Desondanks is het een waardevol overblijfsel uit onze waterstaatkundige geschiedenis en daarom een beschermd rijksmonument.

In 1978 werd een aantal polders, waaronder de Venserpolder, samengevoegd. Voor de bemaling van werd een nieuw, vrijstaand bakstenen gemaalhuis gebouwd naast de molen. Het overgebleven onderstuk heeft sindsdien alleen nog de functie van woonhuis.

Niet alleen de molen is veranderd, dit geldt ook voor het omringende landschap. Stond hier rond 1890, toen Jacob Olie de Molenkade fotografeerde, slechts een molen en een enkele landarbeiderswoning, in de jaren 20 van de vorige eeuw vestigde zich hier allerlei nijverheid en industrie. Nu zijn nijverheid en woningen vlak bij elkaar gelegen. De Vensermolen ligt hierbij op de grens van maar liefst drie gemeenten: de molen zelf ligt in Diemen, maar de gemeentegrens loopt door de tuin: het naastgelegen gemaal staat in Ouder-Amstel, waar ook de Molenkade onderdeel van is en de Weespertrekvaart tenslotte behoort bij Amsterdam.