Van chique woonhuis
tot lokaal ‘Golconda’

N

N

Nieuwe Herengracht 47, Amsterdam

Dit imposante pand werd gebouwd als woonhuis dat eigendom was van de Bickers. Daarna kwam hier ‘lokaal Golconda’ met een sociale functie voor de joodse gemeenschap. Daarna stond het vooral bekend als een van de zogenaamde Waterleidingpanden waarna het moest wijken voor de metroaanleg. Met een verplichting tot herbouw, gelukkig. Maar de kosten waren hoog, vele plannen sneuvelden en van uitstel leek afstel te komen. Tot wij eigenaar werden van een leeg stuk grond en van wat overgebleven was van de oude bouwmaterialen.

Eind 17e eeuw
Bouw
1972
Sloop t.b.v. metro
1991
Stadsherstel eigenaar
1993
Reconstructie
Nu
Kantoorruimte
Dubbelhuis
Vroege geschiedenis

Stadspaleizen aan de nieuwe grachten

Nieuwe Herengracht 47 is een dubbelhuis. Kijken we naar historische stadskaarten dan zien we dat de erven nog leeg (gelaten) zijn op de plattegrond die Stadsarchitect Daniel Stalpaert rond 1662 – juist na aanvang van de Vierde Uitleg – afleverde. Op de kaart van De Broen uit 1724 is er volop bebouwing, maar er lijkt sprake te zijn van slechts één breder pand: twee achter elkaar geplaatste dwarshuizen te midden van huizen van een vrijwel gelijke (standaard)breedte.

Dit komt niet overeen met de tekening door Romeyn de Hooghe, die rond 1695 het stadspaleis op nummer 49 van Don Jeronimo Nunes Da Costa vastlegde. Links staat, weliswaar een stuk kleiner weergegeven dan zijn buurman – mogelijk om de opdrachtgever gunstig te stemmen door de grandeur van het hoofdonderwerp te benadrukken – maar overduidelijk nummer 47 gedeeltelijk afgebeeld, herkenbaar aan het bovenlicht. Twéé brede panden dus.

We hoeven hier overigens niet van wakker te liggen. Is de kaart van De Broen weliswaar de meest betrouwbare voor de 18e eeuw, op detailniveau mogen we echter een slag om de arm houden: vaak klopt het aantal percelen niet met de werkelijkheid en worden huizen gestandaardiseerd weergegeven. Het is aannemelijk dat De Broene zich hier enige vrijheid heeft gepermitteerd en dat de brede huizen van zowel nummer 47 als 49 de oorspronkelijke bebouwing betreft.

Kantoor
Joods lokaal

Bicker telgen zijn de enige bewoners die wij op dit adres tegenkomen

Tot eind 19e eeuw was dit pand nog in gebruik als woonhuis. In juni 1875 zoekt mevrouw Bicker-Kiderlin een bekwame keukenmeid. Waarschijnlijk gaat het hier om Agnes Maria Kiderlin (geboren in 1855) die een maand eerder in het huwelijk is getreden met Henri Edouard Bicker (1848-1905). Gegadigden kunnen zich melden bij D. Bicker op dit adres. Zowel Henri’s vader (1808-1880) als zijn broer (1842-1877) heten Daniël en waren wijnhandelaar. Het jaar erop woont hier Mejonkvrouwe A.C. Bicker. Dit zou dan gaan om Arendina Catherina Bicker (1839-1919), een zus van Henri.

In 1881 verhuist het kantoor van J. Tas naar hier, en dan wordt ook voor het eerst melding gemaakt van lokaal ‘Golconda’. Dit zal hier tot tenminste 1918 blijven. In het gebouw komen allerhande kantoor- en verenigingsfuncties samen zoals godsdienstoefeningen, een cursus “handwerken en teekenen” of wat te denken van “Ademhaaling en eenige andere factoren in verband met zelfbeheersching”. Ook wordt het gebouw gebruikt als veilinghuis en stembureau en worden er recepties gehouden zoals ter ere van het 40-jarig jubileum van voorzanger I. Oeb Brandon. Ook de Vereeniging Kindervoeding houdt hier een vergadering. Deze vereniging komen wij later nog tegen op dit adres.

75 Jaar
Waterleidingpanden

Gesloopt voor de metroaanleg

Nadat hier rond 1920 enige jaren een sigarenfabriek heeft gezeten wordt in 1921 een voorstel ingediend om het perceel te verbouwen en in te richten voor den dienst van de Gemeentelijke kindervoeding- en kleeding en het Centraal Bureau voor inschrijving van leerlingen. In 1935 wordt verplaatsing van het Bureau gewenst omdat het gebouw in zeer slechte staat verkeert en verbetering te duur zou worden. Tot tenminste juni 1936 blijft het Bureau op dit adres.

Daarna komt hier de Inspectie der gemeentewaterleiding, de dienst die de panden hier hun naam hebben gegeven. In 1896 had de gemeente de Duin-Watermaatschappij overgenomen en nadat zij hun intrek hadden genomen op nummer 49 werden de aangrenzende panden op nummer 47 en 51 erbij getrokken. In 1969 verhuisde het bedrijf naar een grotere locatie aan de Condensatorweg.

Niet veel later nam de geschiedenis van deze panden een drastische wending toen ze moesten wijken voor de aanleg van de metrolijn tussen Amsterdam Zuidoost en de binnenstad. De techniek was destijds nog niet zo ver dat een metrobuis onder bestaande bebouwing geboord kon worden dus sloop was onvermijdelijk. Met de gemeentelijke verplichting van herbouw mochten de panden voorzichtig gedemonteerd worden om voldoende werkruimte te maken. De onderdelen werden opgeslagen om ze bij herbouw te kunnen hergebruiken.

Sloop
Verplichting tot herbouw

Rijksmonumenten in de opslag

De voorgevel van dit imposante dubbelhuis heeft een middenrisaliet en hoeklisenen uit de bouwtijd, en tevens een dwars dak met oorspronkelijke dakkapellen. De deuromlijsting en stoephekken dateren van ongeveer 1725. De deur, het snijraam en de roedeverdeling zijn in empirestijl uit het begin van de 19e eeuw.

De Nieuwe Herengracht hoort bij de laatste uitbreiding van de grachtengordel, ten oosten van de Amstel tot aan de Schippersgracht. Net als de Nieuwe Keizers- en Nieuwe Prinsengracht maakte deze gracht deel uit van het destijds welvarende deel van de Amsterdamse Jodenbuurt.

De vier gesloopte gebouwen worden, hoewel herbouwd, gezien als van algemeen belang wegens architectonische en historische waarde en zijn daarom in 1991, vooruitlopend op die herbouw, als rijksmonument aangewezen. Samen met de sinds de oorlog niet meer gebruikte synagogen (op de hoek J.D. Meyerplein / Nieuwe Amstelstraat) vormen zij de laatste resten van de vrijwel geheel verdwenen Joodse cultuur in dit stadsdeel. Een blijvend gat in de gevelwand van de Nieuwe Herengracht zou dit stukje Amsterdam onherstelbare schade toebrengen en lang werd er dan ook vanuit gegaan dat de panden binnen afzienbare tijd herbouwd zouden worden. Maar helaas, jaren gingen voorbij. Kostbare jaren waarin kwetsbaar erfgoed verloren ging, hetzij door de tand des tijds, hetzij door diefstal. Van het interieur – marmer, schouwen, tegels, betimmeringen – bleef nagenoeg niets bewaard.

Rol van Stadsherstel
De wond gedicht

Twintig jaar na de sloop van een hele rij grachtenhuizen werden de panden herbouwd. Niet op initiatief van het Rijk of de gemeente, maar op voorstel van Stadsherstel. Als er niet een duidelijke toezegging van de gemeente aan de minister op tafel had gelegen, dan was het hier waarschijnlijk uiteindelijk niet van gekomen. De kans is groot dat er dan een te hoog gebouw was verrezen om – met de extra verdiepingen – de kosten te kunnen dekken.

De voormalige Waterleidingpanden 47 tot en met 53 kregen een kantoorbestemming. Eronder een ondergrondse parkeergarage met de entree op nummer 53. Door de ligging bovenop de metrobuis werden bijzondere funderingsvoorzieningen getroffen om trillingen te voorkomen. Ook werd om die reden gekozen voor een betonconstructie voor het casco. Verder werd de indeling gewijzigd en gebruikten we moderne materialen en technieken.

Voor de buitenzijde en de kap van de panden gebruikten we waar mogelijk oude onderdelen van de destijds gedemonteerde panden. De L-vorm van nummer 47 werd uitgebreid tot vierkant, waarbij het nieuwe stuk achtergevel een modern aanzicht kreeg, juist om de verandering te benadrukken aldus architect Prins.

Is bij kantoorgebouwen die alleen in volume, gevels en verdiepingshoogte overeenkomen met dat wat in 1973 is gesloopt nog sprake van monumentenrestauratie? Qua interieurs niet en dat wordt ook niet gepretendeerd. Voor het stadsgezicht: jazeker! Op de grens van de grachtengordel, de historische stad, met de Weesperstraat werd de wond door de metrobouw op de meest passende wijze gedicht, aldus onze geestelijk vader Geurt Brinkgreve.

Meer informatie

Bronnen:
Archief Stadsherstel
Amsterdam Monumentenstad
Delpher
Joods Amsterdam
Ons Amsterdam
Open archieven
Stadsarchief Amsterdam

Aan dit project hebben meegewerkt:
Restauratiearchitect: Gerard Prins
Restauratieaannemer: H.J. Jurriens B.V.

Cookie toestemming
Wij gebruiken cookies om uw gebruikerservaring te optimaliseren en het webverkeer te analyseren. De analytische cookies zijn volledig geanonimiseerd en worden niet gedeeld. Lees meer over hoe wij cookies gebruiken. Als u akkoord gaat met ons gebruik van cookies, klikt u op "Ok, ik wil verder".
instellingen
Functionele cookies: deze cookies zijn nodig voor een goed werkende website
Analytische cookies: deze cookies worden gebruikt om statistieken van de website bij te houden. De analytische cookies zijn volledig geanonimiseerd en worden niet gedeeld. Tevens wordt het laatste octet van het IP-adres automatisch gemaskeerd.