Nieuwe Herengracht 219-221

Door de crisis kwam de bouw van de geplande luxe woongracht stil te liggen

Toen de uitvoering van de ‘vierde vergroting’ van Amsterdam in 1663 van start ging, was het uitgangspunt ‘continuatie van de capitale grachten’: van de Leidsegracht tot aan het huidige Entrepotdok zou de grachtengordel worden doorgetrokken. Politieke en economische ontwikkelingen strooiden echter roet in het eten; onzekere tijden braken aan, met als klap op de vuurpijl het Rampjaar 1672 waarna de bebouwing van de stadsuitbreiding voor vele jaren stil kwam te liggen. Uitzondering op de bouwstop vormden de vestingwerken, die juist rap werden voltooid in verband met de oorlogsdreiging.

Ook de verkoop van bouwgrond ten oosten van de Amstel kwam stil te liggen omdat de veilingen waren stopgezet. Geen inkomsten uit grondverkoop betekende ook geen investering door het stadsbestuur: behalve de doorgaande wegen en de grachten bleef verdere infrastructuur achterwege. Het gebied lag braak, op gebruik als houtopslag na.

Langzaam kwam in de tachtiger jaren de handel in bouwgrond weer op gang en er werd weer met winst verkocht, hoewel die lager lag dan vóór het Rampjaar en forse investeringen en een grote dosis geduld vereisten waren.

Vijf identieke woonhuizen met borstbeeld in het fronton

In 1685 verkopen de Burgemeesteren en Thesaurieren van Amsterdam voor Ƒ 9976,- in totaal 36 erven aan koopman Abraham del Sotto, waaronder de erven 48, 49, 50 en 51. Del Sotto had zich ontwikkeld tot een grote speler op de vastgoedmarkt. Hij was een neef van de rijke handelaar Jacob del Sotto die vlak voor zijn dood in 1670 zijn testament wijzigde, waardoor zijn vermogen niet als gepland naar de bouw van de Portugese Synagoge ging. De erfgenamen werden daarop verbannen uit de Joodse gemeente. Tussen 1680 en 1683 werden enkele familieleden, waaronder Abraham, weer toegelaten tot de gemeenschap.

Bebouwing van de erven in dit gebied kwam pas later op gang. Zo ook in dit geval. In 1700 wordt meester-timmerman Lambert van de Lande achtereenvolgens eigenaar van de erven 49, 48 en tenslotte de erven 50 en 51 waarop ons pand aan de Nieuwe Herengracht 189 (later hernummerd tot 219-221) zal worden gebouwd. Het maakt onderdeel uit van een vijfling, samen met de nummers 181 t/m 187. De vijf identieke woonhuizen uit 1706, kregen een Lodewijk XIV halsgevel met gebogen lijstvormig fronton voorzien van een gebeeldhouwd borstbeeld en klauwstukken met bladermotief. Het buurpand op nummer 187 heeft eind 18e eeuw zijn hals verloren.

“Aan boord is alles wel”

Lambert overlijdt niet veel later met aanzienlijke schulden. Het pand op nummer 189 wordt in 1709 door de voogd van zijn minderjarige kinderen en erfgenamen verkocht aan grutter Pieter Kraal. Het is dan bewoond door Mozes Cohen. Het huis kent in de loop van de tijd verschillende huurders. Zo is dat in 1742 rentenier Robb. Laurentius. De loodgieter Joh. Viklenbrink woonde bij hem in. In 1805 huurt David Jochem Pool het onderhuis en Herm. Alex. Kijser het huis en in 1851 zijn zeeman S. van der Meij en zijn gezin de bewoners.

De op Ameland geboren kapitein Simon of Sijmen (1814-1877) met kapiteinsvlagnummer 400 vaart in die tijd onder andere met fregatschip De Flevo op Batavia, Sydney en Bombay. De Flevo, gebouwd in 1836 en lange tijd het grootste schip van de Nederlandse koopvaardijvloot, loopt meermalen averij op. Zo loopt het in 1854 tijdens hevige stormen op een rif en verliest daarbij een groot deel der koperen huid, de zijsloep met davits (takels) en de verschansingen van het galjoen; maar “aan boord is overigens alles wel”. Met Van der Meij loopt het minder goed af: hij is gezagvoerder op de kof Willemina die komend van newcastle in oktober 1877 vermist raakt.

Chemicus Liebackx vestigt hier zijn apotheek

In 1905 vraagt eigenaar E.J. de Jonge een bouwvergunning aan voor verandering van het perceel. Mogelijk is toen de oorspronkelijke onderpui gewijzigd naar een winkelpui. Architect is Leendert van der Tas. In 1921 verkoopt D. de Jonge het pand aan de van oorsprong Roosendaalse Frans W. Tiebackx, die hier een apotheek begint. In 1925 verkoopt hij het pand met Ƒ 500,- winst aan B. van Dam, maar in 1930 koopt hij het weer terug, voor Ƒ 3500,- minder.

Aan het begin van de 20e eeuw raakten wetenschappers geïnteresseerd in de stabiliteit van colloïden, kleine deeltjes die een mengsel vormen tezamen met het gasvormige, vloeibare of vaste medium waarin ze zich bevinden. Al in 1911 rapporteert Tiebackx over de mogelijkheid om een ‘colloïde systeem’ te ontmengen. Deze bevinding zou leiden tot een ontdekking die later bekend werd als ‘complexe coacervatie’, een belangrijke ontwikkeling voor de farmacie, bijvoorbeeld bij slecht oplosbare geneesmiddelen.

Het pand blijft ook na zijn overlijden in 1945 in handen van het gezin Tiebackx. Dochter Helene Tiebackx (1905-1986) zal het winkelhuis met twee verhuurde bovenwoningen uiteindelijk in 1974 verkopen aan Stadsherstel. Bij die verkoop is een interessante financiële constructie overeengekomen: de prijs van het pand bestond uit een levenslange periodieke uitkering aan de verkoopster, met een jaarlijkse bijstelling van het uitkeringsbedrag.

Comité Waakzaamheid Volkstelling

In de oorlog wonen hier meerdere joodse gezinnen. In het huis woont het winkeliersgezin Polk bestaande uit vader Hijman, moeder Jaantje Cohen de Lara en kinderen Frederika (getrouwd met Martin Behr) en zoon Louis. Op 1 hoog woont het gezin Swalef: vader Zacharias en moeder Hanna de Lara die een dameshoedenwinkel hebben, en zonen Isaac, etaleur en Mordechai, die leerbewerker is. Ook Vrouwtje Goudsmit is hier woonachtig. Geen van hen overleeft de holocaust.

In 1970 tenslotte is dit het correspondentieadres van ‘Comité Waakzaamheid Volkstelling’. Voorafgaand aan wat de laatste volkstelling zou worden ontstond maatschappelijke onrust over een nog altijd actueel onderwerp: privacy. Bij de volkstelling zouden allerlei persoonlijke, herleidbare gegevens centraal worden opgeslagen in – zeer innovatief – een computer en daar veilig zijn, zo werd beloofd. Het CWV verzette zich hiertegen en verwees naar de gevolgen van de holocaust als voorbeeld van waartoe zo’n heel precieze administratie kon leiden. Het comité maakte zich hard voor een anonieme telling en maakte bezwaar tegen de verplichte aard. Overal in het land werden discussiebijeenkomsten georganiseerd en aan het eind van het jaar waren er comités in maar liefst 120 plaatsen. Een storm van verontwaardiging onder de bevolking leidde ertoe dat de telling vertraging opliep en gegevens aangevuld moesten worden. Uiteindelijk leidde het protest tot de privacywetten zoals die nu bestaan.