Koestraat 15

Waar het vlees van de schuttersmaaltijd werd gefokt

Het Bethaniënbuurtje ontleent zijn naam aan een middeleeuws klooster gewijd aan Sint Maria Magdalena van Bethaniën. Even na 1450 werd dit klooster gesticht voor ‘gevallen vrouwen’ die hier een boetvaardig leven wilden leiden. Het werd al snel zo populair dat het steeds meer vrouwen uit de elite aantrok. In 1462 woonden er zo’n 220 vrouwen! De giften die binnenkwamen voor het bidden en zingen waren niet meer voldoende voor het levensonderhoud van de zusters. Een belangrijke inkomstenbron voor de vrouwen werd daarom het fokken van koeien ten behoeve van schuttersmaaltijden.

In de 16e eeuw ging de populariteit van het klooster achteruit en kwam het in geldnood. Daarom werd een deel van het kloosterterrein verkocht en door de stad bebouwd. In 1506 werd de Bethaniënstraat aan de zuidkant het kloosterterrein verbreed. En in 1525 werd een doodlopend pad, dat van de Oudezijds Voorburgwal naar de kloosterkapel leidde, doorgetrokken en ook deels bebouwd. Dat werd de (sindsdien openbare) Koestraat, die haar naam ontleende aan de koeienstallen van de zusters.

De voorloper van het Barlaeus stond hier

Een grote omwenteling vond plaats toen de katholieke stadsregering werd afgezet. Zo werd na de Alteratie het kloosterterrein door de stad onteigend. Van de originele bebouwing aan de Koestraat is helaas niet veel meer over. Op nummers 3 t/m 13 stond de kloosterkapel. In 1594, toen Sweelinck op nummer 15 woonde, werd in het schip van deze kapel (nu Koestraat 3 en 5), de Latijnse School gevestigd. Dit was een voorloper van het Stedelijk Gymnasium (nu het Barlaeus). Het koor van de kapel, (nu nummers 7 t/m 13) werd verbouwd tot een zeer brede rectorswoning. Tijdens het grootste deel van de Gouden Eeuw kreeg de Koestraat zo de status van gymnasiumstraat. Tot dit in 1678 wegtrok uit de straat.

Naast Sweelinck woonden er nog andere interessante mensen in de straat. In 1679 woonde de schilder Johan van der Capelle op nummer 3 en op nummer 5 de uitvinder van de straatlantaarn Jan van der Heijden (1637-1712). In Sweelincks tijd stond aan de overkant van de straat tussen 1611 tot 1633 een herberg. In 1633 gebruikte het wijnkopersgilde het als gildehuis. Aan de overkant is de bijbehorende poort van Pieter de Keijser, zoon van de beroemde Hendrick, nog te zien.

Hij trad op voor vermogende en ontwikkelde kooplieden

Sweelinck die volgens kenners net als Johann Sebastian Bach een synthese van verschillende stijlen en scholen weet te ordenen, heeft als componist in de 17e eeuw een Europese vermaardheid. Zijn bewaard gebleven oeuvre bestaat uit vocale werken – geestelijk en wereldlijk, op Latijnse, Franse en Italiaanse tekst – en werken voor toetsinstrumenten. Zijn vocale werken gaf hij zelf in druk uit. Veel van zijn composities worden nog in Nederland, Zweden, Duitsland, Hongarije, Frankrijk, Engeland en Padua in Italië uitgevoerd.

Hij was volgens de onderzoekers in de muziekwetenschap vanaf zijn vijftiende jaar tot aan zijn dood organist van de Oude Kerk – evenals zijn vader voor hem, en zijn zoon na hem. Ook als muziekpedagoog is Sweelinck van grote betekenis geweest.

Buiten zijn orgelspel bij de kerkdiensten verzorgde hij ook orgelconcerten. Sweelincks reputatie in Amsterdam was zeer groot. Hij had de bijnaam de Amsterdamse Orpheus en verkeerde in kringen van vermogende en ontwikkelde kooplieden, waar hij ook voor optrad.

In 1590 trouwde hij met Claesgen Dirckxdochter Puyner. Ze gingen wonen in de Koestraat 15 en kregen zes kinderen. Op 16 oktober 1621 overleed hij na een kort ziekbed en werd begraven in de Oude Kerk, terwijl zijn geliefde orgel op de achtergrond klonk.

In de 19e en 20e eeuw ging de buurt achteruit.

In 1902 was er een avondschool voor volwassenen in het pand gevestigd. In de hongerwinter (1944-1945) werden veel panden leeg gesloopt. Dat kwam o.a. omdat er veel Joden uit de straat werden gedeporteerd en vermoord. Waaronder de bewoners van ons huis: de Amsterdamse Abraham de Lange met zijn vrouw Theresia en hun vier zonen. Verder het gezin Dagloonder en het gezin van Louis Jacob van Dam op de 1e verdieping. De laatste had in Rotterdam hun huis en twee kinderen verloren tijdens de bombardementen. Daarboven woonde de 69-jarige Salomon Wegloop.

In 1961 schreef monumentenzorger Meischke: “Iedere bezoeker zal beseffen dat het dieptepunt thans bereikt is. De voddenhandel, die enkele kelders en onderstukken gebruikt, heeft de openbare weg geheel in beslag genomen, zodat de straat een groot deel van de dag voor alle verkeer (zelfs voor voetgangers) gesloten is. Het is thans de meest vieze straat van de oude stad geworden.” In 1989 voegde onze geestelijk vader, Brinkgreve, hieraan toe: “De souterrains van Koestraat 7 en 9 lagen vol met vodden en oud metaal, voor het sorteren van deze koopwaar werd inderdaad de gehele straat vóór de huizen in beslag genomen. Verder woonden er een prostituee, in de buurt bekend als ‘vieze Betje’ en een bejaarde ‘ome’, die herhaaldelijk zo beschonken was dat hij het sleutelgat niet meer kon vinden.”

Verschillende restaurerende instellingen, waaronder Stadsherstel begonnen vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw te restaureren in deze buurt. In 1962 maakten zij een plan om de buurt te herstellen met zoveel mogelijk behoud van structuur en bebouwing. Het plan werd gedeeltelijk door de gemeente overgenomen in het bestemmingsplan van 1968. Deel na deel werd in de jaren tachtig, in goed overleg tussen de gemeente, Diogenes en Stadsherstel, de verbetering van de Bethaniënbuurt aangepakt. Daarbij werd Stadsherstel door de gemeente aangewezen als coördinator-opdrachtgever voor de door de gemeente aangekochte percelen.

Zo werden in 1989 de krotten Koestraat 3 en 15 vervangen door nieuwbouw, de ontwerpster is Anna Trouerbach. Nummer 15 bestond daarvoor nog maar uit een onderstuk. De bergingen van beide panden bevinden zich nu in dit huis. Ook kwam hier een nieuwe doorgangspoort naar de woning aan het binnenterrein. De portiek van de woningen van nummer 15 ligt ook achter deze afsluitbare poort zodat de woningen profiteren van de gehele gevelbreedte. De realisatie van het plan verbetering Bethaniënbuurt heeft geholpen om dit verloederde gebied op te knappen en weer bewoonbaar te maken. Het pand nummer 15 is na gereedkomen in erfpacht aan Stadsherstel uitgegeven. En wij hebben het later doorverkocht aan woningcorporatie Ymere.

Sweelinck in onze culturele zalen

Sweelinck komt als componist ook nog regelmatig voorbij in onze Bijzondere Monumenten. De prachtige monumentale gebouwen lenen zich uitstekend voor zijn muziek. Zo hebben we o.a. in onze Posthoornkerk onderdak gegeven aan de Sweelinck collectie van oude instrumenten tijdens het Geelvinck Pianoforte Festival 2013. Dat was een festival met concerten van internationaal bekende fortepianisten en er was de Dag van de Tafelpiano met jong talent en een discussieforum over brandende vragen rond de fortepiano.

En op 10 maart 2021 brengt het Amstel Quartet in de Duif door middel van een livestream een Ode aan Orpheus, 400 jaar Sweelinck. In 2021 is het namelijk 400 jaar geleden dat Sweelinck stierf in de Koestraat 15.