Keizersgracht 697

Voor zijn opvoeding naar Amsterdam gestuurd

Het huis vormt met nummer 699 een tweeling en wordt in 1688 gebouwd door meester huistimmerman Claes Dirckszn van Houten. Hij verhuurt het huis. Zijn dochter erft het en verkoopt het huis in 1711 aan de Schout bij nacht Arent van Buren.

In 1723 wordt Johan Ortt eigenaar van het grachtenpand wat inmiddels door Van Buren was vergroot. Johan Ortt, die in 1702 Nijenrode erft van zijn oom, houdt volgens de aartsroddelaar en chroniqueur Jacob Bicker Raye nogal van de vrouwtjes: “(…) voor de tweede rijs hat betrapt bij een hoertje”. Wanneer na Johan ook zijn vrouw Constantia Hop overlijdt wordt hun dochter Cornelia Constantia Ortt eigenaar. Zij is getrouwd met Mr. Jan Carel van der Muelen, die zich als advocaat in Amsterdam vestigt en commissaris wordt van de Wisselbank; een post gelijkwaardig aan die van directeur van de Nederlandse Bank.

Na zijn dood is het huis in 1805 verhuurd aan Mr. Hendrik Gildemeester, de in Lissabon geboren directeur van de Levantse Handel. Zijn vader is de consul- generaal van de Republiek in Portugal, en Hendrik wordt voor zijn opvoeding naar Amsterdam gestuurd. In 1882 verkoopt David Cornelis Splitgerber, consul van Pruisen, het huis.

Schilderij laat zien hoe het huis er ongeveer uit zag

Het monument van 6,71 m breed bezit bij de bouw een halsgevel met gebeeldhouwde vleugelstukken, een fraaie ingang met stoeppartij en een segmentvormige bekroning. Op de tekening van Caspar Philips uit 1768 is een ingangspartij zichtbaar gedekt met een fronton uit het midden van de achttiende eeuw. Omstreeks het jaar 1750 is de ingangspartij gewijzigd. Het huidige achterhuis is rond 1780 gebouwd. Gezien de constructie van de dwarskap is omstreeks die tijd ook de halsgevel vervangen door een kroonlijst. Bij die verbouwing worden ook de huidige ramen aangebracht.

In 1883 vraagt men een vergunning aan tot het ‘doen veranderen van de voorgevel’. Dan verdwijnt de stoep, wordt de ingang verplaatst naar de begane grond en de onderpui voorzien van natuurstenen platen. Hierdoor kan de entree op de eerste verdieping bij de voorkamer worden getrokken. Door al deze ingrepen zien de panden Keizersgracht nr. 697 en nr. 699 er vandaag de dag verschillend uit.

Een schilderij uit 1761 toont de familie Van der Muelen. Het gaat om een geïdealiseerde compositie die, gebaseerd op bouwelementen uit het huis, in de achterkamer is gemaakt en veel duidelijk maakt over het interieur zoals dat ongeveer is geweest.

Al meer dan 110 jaar het huis van de notaris

Als in 1908 de eigenaar van dat moment, Samuel Muller, sterft komt het pand in handen van een Duitse familie, die het verhuurt aan de compagnon van notaris Polonis. Aangezien het pand Duits eigendom is geworden, wordt het na de oorlog door het Beheersinstituut in beslag genomen en op 19 oktober 1949 geveild. Het wordt gekocht door de huurders, de notarissen Scheltinga-Koopman, Rutgers en De Gelder. Na de dood van zijn compagnons krijgt De Gelder het pand alleen in eigendom.

Op dezelfde wijze wordt zijn toenmalige associé, mr. M.J. Meijer in 1964 eigenaar. In 1984, bij zijn pensionering, verkoopt hij het pand aan ons. Hij verkoopt het onder de voorwaarde dat het notariskantoor het weer kan huren.

“Als jong notaris ontving ik mevrouw X, geboren in 1900, telg uit een roemrijk Amsterdams patriciërsgeslacht. Ik kon niet nalaten te zeggen dat ik het zo bijzonder vond dat zij mij als notaris had aangewezen. Zij keek mij streng aan en zei: ‘Mijnheer Van Helden, in 1922 maakte ik in deze kamer, aan deze tafel en onder deze lamp mijn huwelijksvoorwaarden. Sindsdien is er niets veranderd, alleen af en toe een andere notaris.’ – Een unieke ervaring voor het Amsterdamse Notariaat.“ Aldus Notaris Mr. Van Helden, tevens voorzitter van onze Vriendenvereniging.

Schilderijen zijn van de ondergang gered

Het notariskantoor hangt vol schilderijen van Martin Monnikendam. Het interieur is zelfs qua kleurstelling daarop aangepast. ‘Eigenlijk zijn de panden sinds 1988 het tweede huis van Martin Monnickendam geworden, en daar behoort ook zijn plafonddoek in thuis’, aldus Wim Eggenkamp, oud directeur van Stadsherstel.

Dit beschilderde plafonddoek van 15 m2 hing ooit in het huis van de schilder aan de Stadhouderskade maar ligt daarna decennialang op de vochtige zolder van een van zijn dochters. Strak opgerold tot een pakketje van slechts 23 centimeter diameter en verpakt in plastic. In die verpakking liggen bijna meer losse verfdelen dan er nog op het doek zitten. Eigenlijk moet het werk als verloren worden beschouwd. Het is echter gerestaureerd door Hetty van Eeghen-de Laaf die er vier jaar aan heeft gewerkt. De Vereniging Vrienden van de schilder Martin Monnickendam schenkt het vervolgens aan ons.

Het doek stelt het zicht op de hemel voor, omringd door een ovale balustrade met zuilen. Monnickendam gebruikt zogeheten repoussoirs om de blik van de toeschouwer de diepte in te trekken. De dans bindt de figuren en de scenes. Westerse, Javaanse en een Thaise danser maar ook de flamenco en een Afrikaanse krijgsdans en ballet vullen het plafond. De schilder gaat van harte mee in dit moderne levensgevoel en schildert zichzelf ertussen als naakte man met hoed.

Zijn collectie is gered vanwege zijn gemengde huwelijk

Martin Monnickendam wordt in 1874 in Amsterdam geboren. Hij leeft met zijn broer en zussen en in een zekere welstand. Zijn ouders Nathan Meijer en Roosje Rippe steunen hem om het schildersvak onder de knie te krijgen. Op jonge leeftijd krijgt hij, ter voorbereiding op het toelatingsexamen van de Rijksacademie, al les van de schepenschilder Rust. Na zijn studie woont hij o.a. in Parijs. Terug in Nederland rijst zijn ster snel. Hij doet mee aan tentoonstellingen en wint prijzen in binnen- en buitenland. Hij is tijdens zijn leven een zeer bekende en succesvolle schilder. Zijn naam wordt in één adem genoemd met Jan Sluijters en George Breitner. Monnickendam schildert vooral Amsterdamse taferelen en stadsgezichten maar ook is hij een vaardig tekenaar waardoor hij veel gevraagd wordt als illustrator van dag- en weekbladen. Opvallend is zijn, voor die tijd opzienbarende, felle kleurgebruik.

De verschrikkingen van de oorlog gaan ook aan de Joodse Monnickendam niet voorbij. Veel vrienden worden opgepakt en vermoord. Door zijn gemengde huwelijk laat men hem voorlopig met rust. In 1943 overlijdt hij aan een longontsteking. Onbewust wordt daarmee zijn collectie gered. Dit doordat zijn vrouw als niet Joodse de collectie erft, mede dankzij de tussenkomst van advocaat R. Korthals Altes. Na 1945 raakt Monnickendam echter in de vergetelheid.

Even Monnickendammen

Door de manier waarop Ruud van Helden vertelt en door de boeken die hij heeft geschreven over de schilder, merk je snel dat hij de drijvende kracht is achter de stichting Vrienden van de schilder Martin Monnickendam. “Ik ben opgevoed te midden van zijn werk” zegt hij. “Mijn grootvader was goed bevriend met de schilder en vele werken van hem hingen bij ons thuis. Er werd thuis ook veel verteld over deze eens zo beroemde maar daarna vergeten schilder”. En voor dat laatste – de schilder aan de vergetelheid ontrukken – zet Ruud zich al tientallen jaren met succes in.

De doelstellingen van de opgerichte stichting zijn voor een groot deel behaald dankzij Ruuds aanstekelijke enthousiasme. Hoogtepunten zijn de oeuvrecatalogus die hij maakte, en de schenking van negenhonderd tekeningen aan het Amsterdams Stadsarchief. Mensen die eerst het woord ‘onmogelijk’ voor in hun mond hadden veranderden in “Ik doe mee want ik vind het wel lollig wat je met die stichting doet”. Hij is zo vaak met zijn passie bezig dat ze er thuis een nieuw werkwoord voor hebben bedacht: “Papa is aan het Monnickendammen”

Voor het Joods Museum is Monnickendam een van de belangrijkste schilders uit de collectie. Zonder zijn werk zou een belangrijk deel van het vooroorlogse Joodse leven niet zo goed gedocumenteerd zijn.