Zuidervermaning

Westzaan in gouden tijden

De voormalige Friese Doopsgezinde kerk ligt aan het einde van een lange oprijlaan in een dorp met lintbebouwing van boerderijen en vrijstaande huizen. De Zaans groen geschilderde kerk met haar schilddak lijkt een grote boerenschuur midden in het weiland en munt uit door haar eenvoud. En dat was ook de bedoeling want het was een schuurkerk/schuilkerk, door de doopsgezinden een vermaning genoemd.

De Zuidervermaning is in 1731 gebouwd in een tijd dat Westzaan economisch gezien in haar ‘gouden tijd’ zit. Naast de van oudsher bestaande boerenbedrijven en graanhandel zijn er scheepswerven die werken voor de koophandel en de walvisvaart. In de walvisvaart behalen de Zaanse reders dikwijls betere resultaten dan hun collega’s in Amsterdam en andere steden. Dat is dan ook de reden, waarom de Zaanse walvisvaart in het verdere verloop van de eeuw in stand blijft, terwijl deze elders, vooral na 1765 vrijwel instort.

Na de Reformatie (1580) was het alleen aan gereformeerden voorbehouden een zichtbaar godshuis te hebben. De doopsgezinden hielden hun bijeenkomsten in een onopvallende schuur of woning. Naar de leraar of de vermaner werd hun vergaderplaats een vermaanhuis of vermaning genoemd.

De kerk zakte door haar hoeven

De Zuidervermaning is in hout opgetrokken en is een van de oudste gebouwen van Westzaan. De constructie van stijlen, balken, korbelen en planken rust op 49 gemetselde poeren op een slietenbos. Dat zijn bosjes van paaltjes van circa 1 ½ meter hoog die in de grond onder de gemetselde poeren aangebracht zijn. De poeren zijn vanwege houtrot gaan verzakken. En daarom moest er een nieuwe fundering komen.

Met een inscriptie op de ‘eerste paal’ vierden grote donateurs en betrokkenen in 2018 dat het karakteristieke ex-huis van doopsgezinden weer jarenlang zal kunnen floreren. Dankzij een slimme schroefpaal, die uit losse delen bestaat en één voor één de grond in verdwenen, is de vloer volledig intact gebleven. De ruim veertig bezoekers kregen de unieke kans om ónder de vermaning naar het herstel en de gemetselde poeren van dichtbij te bekijken. Nu na herstel leunt het pand op palen die twintig meter de grond in zijn gegaan. Het diepste punt is een stabiele zandlaag, waar de palen met wolkjes beton in vast hechten.

“Als onze voormalige kerk straks stijgt, is dat de verrijzenis van de heilige geest”, grapt Neeltje Bleker-Swart, één van de aanwezige donateurs. ‘In goede herinnering’ schreef zij op de kop van de paal en dat is een bescheiden omschrijving van wat ze op de plek meemaakte.

Ze was de vierde generatie in haar doopsgezinde familie die de ‘preekschuur’ bezocht. Zij ging er naar de zondagsschool, is er gedoopt en trad er in het huwelijk; ook een dochter trouwde daar. “De mannen zaten vroeger in de banken, de vrouwen op stoelen. De kinderen speelden stiekem met de echte kaarsen op de banken. Ik hoor mijn ouders nog zeggen: Pas op hè!” Haar moeder was betrokken bij de overdracht aan de Stichting Oude Hollandse Kerken, waardoor het pand kon blijven bestaan.

Bleker-Swart bleef er ook na de overdracht komen. “Ik ben blij dat het voortbestaan van deze prachtige vermaning nu ook voor lange termijn is verzekerd.”

Zaans met Amsterdamse tegels

Van buiten ziet de Zuidervermaning eruit als een simpele schuur maar van binnen zijn er bijzondere schatten te bewonderen. Dat is wel vreemd want de Friese doopsgezinde vermaningen stonden bekend om hun sobere uitrusting. Zo staat in de consistoriekamer/kerkenraadskamer met authentiek interieur, een zogenaamde smuiger. Een smuiger is een bepaald type schouw die veel voorkwam in de Zaanstreek. De smuiger loopt van vloer tot het plafond door. Aan de bovenkant buigt de kap zich voorover de kamer in.

De meeste smuigers in de Zaanstreek zijn bekleed met Amsterdamse bijbeltegels, geschilderd naar prentjes van Pieter Schut of Jan Luiken. Op onze smuiger laten slechts twee tegeltjes een beroep zien. Bijna alle tegels kennen een cirkelvormige omranding met ossenkophoekmotieven. Gemiddeld waren er voor zo’n smuiger zo’n 300 tegeltjes nodig. De schouw in de Zuidervermaning telt 328 tegeltjes.

De kerkzaal van 12 x 14 meter heeft een orgeltribune en in de zaal is de constructie van stijlen, balken en korbelen duidelijk zichtbaar. Het is er uitermate sfeervol door de zachte kleuren, het witte zand op de vloer, het meubilair (preekstoel en banken) uit de eerste helft van de achttiende eeuw en het fraaie orgel. Het zand op de vloer was bedoeld om de kans op brand in het houten gebouw te verkleinen en om vuil op de vloer makkelijker te kunnen verwijderen. Ook zorgde het ervoor dat de houten vloerplanken niet te veel water van de uiterst vochtige bodem opnamen.

Sinds 1980 wordt de Zuidervermaning gebruikt als (culturele) zaal. De plaatselijke commissie (PC), bestaande uit vrijwilligers, zorgt voor de (culturele) activiteiten. Het is een officiële gemeentelijke trouwlocatie.

Verder is er een deels eigen cultureel programma met uiteenlopende concerten. Zo is Westzaan een van de locaties van de Nederlands/Belgische concertreeks Seizoen Oude Muziek!. Verder wordt de ruimte verhuurd voor concerten, cabaret (Youp van ’t Hek was een van de cabaretiers) en voor evenementen van bedrijven en exposities.