Ca. 1615
Bouw
B
Brouwersgracht 62 / Herenmarkt 23
Brouwersgracht 62, AmsterdamMeerdere keren is de Brouwersgracht tot mooiste straat van Amsterdam verkozen, maar in de jaren zeventig van de vorige eeuw was dit wel anders. De hoek met de Herenmarkt was vervallen en deels verdwenen. Gelukkig konden wij het hoekpand – een echte Stadsherstel ‘boekensteun’ – redden en staat het weer te pronken aan de gracht op het punt waar eens de trekschuiten naar Haarlem vertrokken en de armen een kom soep konden halen. Gebrouwen werd er niet in ons pand, wel werd er bier getapt in ‘De Witte Duyf’.
18e eeuw
Gevel
1971
Stadsherstel eigenaar
1976
Restauratie
Nu
Woningen & bedrijfsruimte
Gracht
Tijdelijke poort
Hier was tijdelijk de Haarlemmerpoort gevestigd
De Brouwergracht werd in 1585 gegraven als verbinding tussen de nieuwe grachten aan de binnenkant van de Haarlemmerdijk, tot dan een landelijk gebied met wat vissershuisjes en molens en met (door-)‘braken’ – ook ter hoogte van de latere Brouwersgracht – ontstaan door het IJ.
Tijdens de Tweede Uitleg, tussen 1586-1596 werd ongeveer waar ons pand aan de Brouwersgracht 62 / Herenmarkt 23 nu staat een tijdelijke Haarlemmerpoort neergezet. Deze heeft er tot circa 1612 gestaan, toen dit stukje van de gracht gedempt werd. Veel stelde deze ‘poort’ niet voor: het was niet meer dan een stevig hek achter een dubbele ophaalbrug over de stadsgracht. Omdat de stadsuitbreiding in rap tempo ging was van meet af aan duidelijk dat de poort op deze plek geen lange toekomst beschoren was.
In 1614 werden de erven langs de Brouwersgracht geveild; in 1616 werden de kades aangelegd. Vermoedelijk is de Brouwersgracht vernoemd naar de bierbrouwerijen die hier – aan het water met goede aanvoermogelijkheden van het benodigde graan, hop en turf – gevestigd waren. Ook stonden hier veel pakhuizen en bedrijven die gericht waren op de grachtengordel en de Jordaan. Veel van deze panden zijn in de loop van de tijd omgebouwd tot woonhuizen.
Tapperij
De Witte Duyf
Het wachtlokaal maakt plaats en verhuist naar het West-Indisch Huis
In 1615 werd erf nummer 14, het latere Brouwersgracht 62 op de hoek met de Herenmarkt, door de Burgemeesteren en Thesauriers van Amsterdam voor f 3208,- verkocht aan Bonne Hendrixsoon, lakenkoper. Voor die tijd had er gedeeltelijk op dit erf en gedeeltelijk op erf nr. 15 een burgerwachthuis van de schutterij gestaan; deze krijgt in 1617 een plaats boven de nieuw gebouwde vleeshal, in ons pand dat nu bekend staat als het West-Indisch Huis.
In 1631 koopt doctor in de medicijnen en apotheker Dirck Janszn Futs het huis en erf en hij verkoopt het op zijn beurt in 1647 aan kaarsenmaker Jan Adriaenszn Groen. Als in 1662 weduwe Trijn Jans het pand koopt is voor het eerst sprake van een achterwoning: dit is Herenmarkt 23 dat één geheel vormt met Brouwersgracht 62. Het achterhuis is verhuurd ten tijde van de overdracht, net als de kelder en deze huurder neemt “de plaet ende ’t ijser in de schoorsteen, bij hem aldaer gesteld” mee.
In 1696 komt pand, waar ‘De Witte Duyf’ uithangt, in handen van de tapper Pieter de Haas. We krijgen dan nog iets meer inzicht in hoe het pand in elkaar zit: het voorhuis met voor- en achterkamer heeft een woonkelder en het achterhuis een pakkelder.
Veerdienst
Kaarselade veer
Vracht- en passagiersvervoer naar Haarlem
Lange tijd blijft het huis in de familie De Haas, de laatste erfgename – de bejaarde en ongehuwde Aaltje de Haas – woonde tot haar overlijden in de achterkamer, terwijl de rest van het pand werd verhuurd. De nieuwe eigenaresse wordt Constantia van Leunenschlös of Lunisloth in 1777.
Ons pand kijkt uit over de Herenmarkt, waar van alles te beleven was. Zo verhuisde rond 1835 de Amsterdamse aanlegsteiger van de kaarselade veer hiernaartoe vanaf het Damrak. De ‘Kaarselaar’ was een van de oudst bekende beurtveren die al vanaf 1520 een dienstregeling voor vracht en passagiers onderhield met Haarlem en zo werd genoemd vanwege de lange, smalle boten die hiervoor gebruikt werden. Deze ‘buitenschuiten’ werden gaandeweg vervangen door trekschuiten, al dan niet voortgetrokken door een stoombootje, maar de naam bleef en verhuisde mee met de ligplaats. Vanaf ongeveer 1880 is de halte voor passagiersvervoer verhuisd naar de De Ruijterkade, maar het vrachtvervoer vertrok nog lang vanaf de Herenmarkt ter hoogte van brug 17, de West-Indische Huisbrug. Per boot en later ook per vrachtwagen.
Op de Herenmarkt stond behalve het commiezenhuisje voor de schippers van de Kaarselade veer vanaf 1803 in de wintermaanden een schuur met een uitgiftepunt van soep voor de Amsterdamse armen.
Soeploods
Aan weldadigheid gewijd
Rumfordse soep is een voedzame soep van aardappel, erwten, gort en getrokken runderbeenderen, bedacht door en vernoemd naar de Amerikaan Benjamin Tomas, minister van de keurvorst van Beieren die er de hongerige bevolking en soldaten mee voedde. Hij kreeg de titel graaf van Rumford.
Armen konden een kom voedzame soep en turf halen
De soepuitgifte was al in 1800 elders in de stad gestart en was geen overbodige luxe: het leidde in het eerste winterseizoen tot maar liefst 790.000 uitgedeelde porties van de zogenaamde Rumfordse soep.
Vanaf 1815 kwam er in plaats van de schuur – die na de winter telkens weer werd afgebroken – naast ons pand een permanente locatie: de ‘Soeploods’, met het devies “Aan de weldadigheid gewijd” op de gevel en waar behalve soep ook turf werd uitgedeeld.
De loods ging in 1835 in vlammen op tijdens de zogenaamde ‘Soeploodsoproer’, die niets met het soep-initiatief te maken had maar met een gewijzigde onroerendgoedbelasting. De belasting van panden met een huurwaarde tot tachtig gulden moest voortaan worden opgebracht door de verhuurders. Die mochten dit wel verhalen op de bewoners, maar van een kale kip valt niet te plukken: de huurders waren vaak armlastige gezinnen die hun huur van ongeveer een gulden per week al nauwelijks konden opbrengen. In de loods, in de zomer niet in gebruik voor soepuitgifte, werd de gevorderde inboedel van een weigerachtige verhuurder opgeslagen, hetgeen leidde tot de muiterij van medestanders die de loods in brand staken. Er werd een nieuwe loods gebouwd die uiteindelijk andere functies bekleedde en in 1906 werd afgebroken. Nu kijkt men vanuit ons pand op een kinderspeelplaats.
Rol van Stadsherstel
Bouwval in de mooiste straat
Begin 1970 kocht Stadsherstel Herenmarkt 21 aan en toen de kans zich voordeed volgde het naastgelegen vervallen hoekpand Brouwersgracht 62 / Herenmarkt 23 (het achterhuis dat zich onder hetzelfde dak bevindt maar wel een eigen kadastraal nummer heeft). Daarmee was het nog niet gered, in 1973 moest het pand van Bouwtoezicht wegens verregaande bouwvalligheid gedeeltelijk worden gesloopt. De voortgang van deze restauratie werd vertraagd door ingrijpende rioleringswerkzaamheden langs de Brouwersgracht en Herenmarkt en ook door aangerichte vernielingen tijdens de bouw.
Het pand komt voor in het grachtenboek uit 1768, de serie gravures van de Heeren-, Keizers- en Brouwersgracht welke zijn toegeschreven aan Caspar Philips (1732-1789), die overigens zelf ook aan de Brouwersgracht gewoond heeft. Te zien is dat het pand toen een halsgevel had met een aanzienlijk rijkere gevelbekroning dan de klokgevel die in de loop der tijden zeer verarmd en verminkt was geraakt. Bij de restauratie is de architect uitgegaan van de latere klokgevel met de allure van weleer. De kleine voluten zaten er in 1910 en in 1971 al op en zijn hergebruikt en een van de werf afkomstig gebogen lijstvormig fronton is als topbeëindiging geplaatst.
De ‘boekensteun’ op de hoek van de Brouwersgracht – meerdere keren uitgeroepen tot de mooiste straat van Amsterdam en met een prachtig uitzicht in de lengteas van de Herengracht – is weer in volle glorie hersteld.
Meer informatie
Bronnen:
Archief Stadsherstel
Amsterdam Monumentenstad, Digitaal Grachtenboek
Delpher
Oneindig Noord-Holland, Opstandige huisjesmelkers steken loods in de fik
Stadsarchief Amsterdam
Theo Bakker
Aan dit project hebben meegewerkt:
Restauratiearchitect ir. G. Treep
Restauratieaannemer Koninklijke Woudenberg
