1715
St. Jacobs Godshuis
R
Rosenstock-Huessy Huis, de drukkerij
Antoniestraat 9-11, HaarlemHet markante Rosenstock-Huessy Huis ligt in de historische Burgwalbuurt en strekt zich uit tussen Hagestraat en Antoniestraat. Het complex bestaat uit een verzameling gebouwen met een rijke geschiedenis. Aan de Antoniestraat was de katholieke drukkerij gevestigd waar de weesjongens hun dagen doorbrachten. In de Tweede Wereldoorlog werd hier illegaal drukwerk gemaakt, wat leidde tot de arrestatie en de fusillade van de toenmalig directeur Habraken. Na de oorlog zette zijn zoon het werk voort. Nu zijn er zes woningen en een bedrijfsruimte.
1872
Bouw drukkerij
1972
Rosenstock-Huessy Huis, herindeling pand
2015
Stadsherstel eigenaar
2021
Restauratie
Nu
Woningen & kantoorruimte
Complex
Na de reformatie
Na een lange onderdrukking mochten de katholieken weer bouwen
Het Rosenstock-Huessy Huis is een historisch gegroeide verzameling aaneengesloten gebouwen rondom twee binnentuinen. In 1437 besloot een Haarlemse weduwe haar huis aan de huidige Antoniestraat na te laten als gasthuis voor pelgrims onderweg naar Compostella. Op een kaart uit 1578 is al bebouwing te zien op de plek van de huidige Antoniestraat 9, Hagestraat 10 en 12.
Tijdens de reformatie vervielen de katholieke bezittingen in Haarlem aan de stad en pas in 1715 werd het gasthuis teruggegeven aan de Haarlemse katholieke gemeenschap die vanaf toen weer gedoogd werd. Onder de nieuwe naam Sint Jacobs Godshuis werd een armen- en weeshuis gesticht. In 1853 werd de kerkelijke hiërarchie hersteld en mocht er weer gebouwd worden. Daarna werd het complex dan ook verder uitgebreid, met een kapel en een katholieke drukkerij.
Deze drukkerij was eerst gevestigd in een losstaand gebouw. De zaken gingen kennelijk goed, want dit aan de Antoniestraat gelegen deel van het Jacobs Godshuis werd gesloopt en vervangen door nieuwbouw. Dit nieuwe gebouw, aan de Achterstraat (huidige Antoniestraat 11) en voorzien van een tweedehands snelpers, werd op 10 juni 1872 feestelijk geopend met een inzegening door de bisschop van Haarlem en een processie naar de binnenplaats waar een gedenksteen werd ingemetseld.
Drukkerij
Huisdrukkerij van bisdom
500.000 Exemplaren van de katechismus rolden van de pers
In 1860 werd in een advertentie gevraagd om ‘een persoon, van de R.C. Godsdienst om aan het hoofd te staan van eene opterigten Drukkerij’, waarvan de inrichting voor f 4500,- was overgenomen van een Rotterdams bedrijf. Uit elf kandidaten werd ene Flink tot hoofd benoemd, die f 12,- per week ging verdienen. Een drukkersknecht kwam voor een salaris van f 8,- per week en in augustus, de maand van de opening werd een derde kracht aangenomen.
De drukkerij diende ‘tot ondersteuning van weezen en armen in dit gesticht verpleegd’: de met de drukkerij behaalde winst kon aangewend worden voor het Wees- en Bejaardenhuis. Twee commissies uit het college van regenten hielden zich bezig met de drukkerij: één hield toezicht op de fabricage, de ander was belast met het financieel beheer. Winst werd er zeker gemaakt, f 13.380,- in de eerste tien jaar. In vergelijking: de directeur verdiende f 625,- per jaar.
Als ‘huisdrukkerij’ voor het bisdom, het dekenaat en de parochies had de drukkerij het alleenrecht op veel verplicht drukwerk, zoals 500.000 exemplaren in 1910 van de katechismus. Daarnaast werden er geboortekaartjes en bidprentjes en allerhande ander Rooms-Katholiek reclame- en drukwerk verzorgd. Ook grote katholieke bedrijven als Vroom en Dreesman waren klant.
100 Jaar
Stop de persen
Verouderde huisvesting en machines deden drukkerij de das om
Hoewel veel werknemers van buiten het weeshuis kwamen, bood de drukkerij een nuttige dagbesteding voor de weesjongens: ze leerden er een vak zodat zij tijdens hun verdere leven in hun levensonderhoud konden voorzien.
In de Tweede Wereldoorlog draaide de drukkerij zo goed en zo kwaad als het ging door, tot in 1944 door het regelmatig wegvallen van stroom, deportatie van personeelsleden en papierschaarste de activiteiten gestaakt werden.
Na de oorlog waren de regenten van plan om de drukkerij op te heffen, maar de bisschop voelde hier niet voor. In augustus werden de werkzaamheden hervat en rolde het bisdomsblad Sursum Corda (het latere Wegwijs) van de pers. De tijden veranderden en op 22 oktober 1960 vertrokken de laatste wezen met hun verzorgsters uit het huis en in 1966 verhuisden de bejaarden, 40 mannen en 40 vrouwen, naar hun nieuwe onderkomen: het bejaardencentrum St. Jacob in de Hout. Al die tijd draaide de drukkerij nog dagelijks. Maar door veranderingen in de kerk, toenemende concurrentie en verouderde machines en huisvesting werden op 1 juli 1969 – na ruim een eeuw drukkerij – ook hier de deuren definitief gesloten.
Oorlog
Illegaal drukwerk
Na dolle dinsdag werden dozen vol bevrijdingsdrukwerk op zolder verstopt
In 1923 werd Harry Habraken (1883-1945) directeur van de drukkerij, een gemoedelijke godsvruchtige Brabander en vader van elf. Hoewel niet aangesloten bij een verzetsgroep verzorgde hij tijdens de oorlog wel illegaal drukwerk. Toen men in september 1944 rond ‘dolle dinsdag’ elk moment de bevrijding verwachtte drukte Habraken op verzoek van de Binnenlandse Strijdkrachten een grote hoeveelheid oranje armbanden, rood-wit-blauw gerande aanplakbiljetten, pamfletten en programma’s in voorbereiding op deze bevrijding. Toen die uitbleef verborg Habraken het materiaal in het Jacobs Godshuis.
Habraken werd verraden door een ex-verzetsman, van zijn bed gelicht en overgebracht naar het Huis van Bewaring aan de Weteringschans in Amsterdam. De papieren en het bewaarde zetsel, die bij een eerste huiszoeking onontdekt bleven, zijn na verhoor gevonden, maar namen heeft Habraken niet genoemd. Na de vondst moesten de weeskinderen het illegale drukwerk naar beneden dragen. Andere dozen werden door de Duitsers uit een zolderraam op de binnenplaats gesmeten. Lees HIER meer over de non die de Duitsers bij hun zoektocht probeerde te misleiden.
Habraken kwam op de lijst van Todeskandidaten die in aanmerking kwamen voor fusillering bij represailles en in april 1945 is hij als vergelding voor een bomaanslag op een spoorbrug met 19 andere mannen voor een vuurpeloton gefusilleerd. Zijn oudste zoon Wim (1910-1982) zou in 1945 de drukkerij overnemen.
Rol Stadsherstel
Van 3 naar 6 appartementen
In 1972 neemt een sociaalmaatschappelijke woongroep die van betekenis probeert te zijn voor de medemens zijn intrek in het complex onder de naam Rosenstock-Huessy Huis, naar de gelijknamige filosoof. Het complex wordt ingrijpend verbouwd en er worden verschillende activiteiten ontplooid, vooral met het oog op de kwetsbaren in de samenleving. Toen de zorg en investering van het complex te groot werden, nam de stichting contact met ons op als betrouwbare partij om dit bijzondere complex toekomstbestendig te maken. Samen verkenden we de aspecten die bij de overname kwamen kijken, en eind 2015 mochten wij ons eigenaar noemen.
Het complex wordt gefaseerd – bouwdeel voor bouwdeel – aangepakt. Dit vraagt veel van de bewoners, die continu in een bouwplaats verkeren terwijl de restauratie door het complex verschuift. Bij de restauratie wordt er tegelijk grondig verduurzaamd. De bouwdelen die gerestaureerd zijn draaien op warmtepompen in plaats van gas, en waar mogelijk worden zonnepanelen geplaatst.
Het gebouw van de voormalige drukkerij is in 2021 opgeleverd. Door de zolder goed te gebruiken konden er zes woningen – in plaats van de oorspronkelijke drie – worden gerealiseerd. ‘Eyecatchers’ zijn de zichtbaar gehouden spanten van de oude loods en het moderne, strakke trappenhuis. Op de begane grond is de Stichting Perspectief werkzaam, onder andere verantwoordelijk voor het in complex gevestigde restaurant De Kloosterkeuken.
Op 22-02-2022 is de stichting Rosenstock-Huessy 50 jaar na de oprichting opgehouden te bestaan.
Het boek ‘Het Huis, 1972-2022, 50 jaar woongroep in het Rosenstock-Huessy Huis’ geeft onder meer aan de hand van interviews met (oud-)bewoners een goed tijdsbeeld door de jaren heen van het leven en werken in de woongroep en de opvang van tijdelijke bewoners.
Het boek is samengesteld door bewoners Anne Dirks, Mija Hesseling en Willemien Spook en is voor € 15,- te koop in ons Winkeltje (Reguliersgracht 67, voor openingstijden klik HIER). Ook kunt u het per e-mail bestellen bij Mija Hesseling.
Restauratie
Warmtepomp op 170 meter
De gevelsteen werd afgeleverd in een winkelwagentje
Bij de restauratie van het complex is veel aandacht voor duurzaamheid: de bouwdelen die gerestaureerd zijn draaien op aardwarmte in plaats van op gas. Deze warmtepompinstallatie maakt gebruik van een centrale open bron die zich op 170 meter diepte onder het plein bevindt. Na de grondboringen en de aanleg van deze pomp is direct de binnenplaats opgeknapt.
De oplevering van de zes woningen was reden voor een feestelijke bijeenkomst met een speciaal tintje. Toen het Jacobs Godshuis eind jaren zestig van de vorige eeuw vertrok, namen zij drie gevelstenen mee. Twee waren al teruggekeerd, de derde was de gevelsteen die in 1872 in de achtergevel van de drukkerij was aangebracht.
Enkele maanden voor de oplevering in 2021 werd de steen op de bouwplaats afgeleverd door de Stichting Geveltekens Vereniging Haarlem: totaal onverwacht, zorgvuldig bewaard en vervoerd in een supermarkt karretje! De Haarlemse beeldhouwer Joep van Opzeeland puntte de letters bij, zodat de tekst weer goed leesbaar is en dankzij een bijdrage van de Vrienden konden we de steen terugplaatsen. Wethouder Floor Roduner (onder meer verantwoordelijk voor Ruimtelijke Ontwikkeling, Sociale Zaken en Monumenten) en Dick Bijlsma, voorzitter van de stichting Rosenstock-Huessy-Huis, onthulden de steen die nu weer op zijn oude plek te bewonderen is.
Vrienden bedankt
Dankzij een bijdrage van de Vrienden kon de 19e-eeuwse gevelsteen na een ruim vijftig jaar lange verdwijning teruggebracht worden in de gevel van de voormalige drukkerij.
Word ook Vriend en maak dit soort restauraties mogelijk.
Meer informatie
Bronnen:
Archief Stadsherstel
Bouwhistorische notitie, Maarten Enderman, Januari 2011
Brandjes van Baalen architecten
Habraken.eu, website
Liefdewerk tot in eeuwigheid, geschiedenis van het Sint Jacobs Godshuis in Haarlem (1437-1715-2015), Wim Cerutti (2015)
Noord-Hollands Archief
Rosenstock-Huessy Huis, website
Santiago.nl, website
Aan dit project werken mee:
Brandjes van Baalen architecten
IDenergie installatie advies
Akerbouw Bouwbedrijf
Visser Pomptechniek
Klomp Technisch Buro
Boon installatietechniek
Bouwmensen-Amersfoort (leerlingenbouwplaats)
Dit project is mede mogelijk gemaakt door:
Provincie NH
