Ca. 1650
Bouw molenaarswoning
D
De Molenaarswoning
J.J. Allanstraat 121, WestzaanLang stond het rijksmonument aan de J.J. Allanstraat vooral bekend als de dorpsbakkerij die hier maar liefst anderhalve eeuw huisde. Maar al in de 17e eeuw stonden hier twee houten huisjes. Het huisje aan de straatzijde werd betrokken door een molenaar: hij versteende de gevel en liet boven de ingang een deurkalf aanbrengen met daarin het jaartal 1685 en de afbeelding van ‘zijn’ paltrokmolen. Later werden de huisjes samengevoegd en op de kadastrale minuut van 1828 had het pand al min of meer de huidige vorm. Na een ingrijpende restauratie opende Jongwijs in de zomer van 2022 haar deuren en keerde ook een bakkerij terug.
1683
Verstening en deurkalf
1832
Bakkerij met woonhuis
1972
Woonhuis
2020
Stadsherstel eigenaar
2022
Restauratie
Nu
Horeca
Paltrokmolen
De Oranjeboom
Krabbelwerk is een onderdeel van de zaagmolen dat bestaat uit een rondgaand wiel met tanden (krabbelrad) met daaraan vast een tandwiel met een heugel.
Het heette hier de Krabbelbuurt
De oudst gevonden archiefgegevens over dit kavel gaan terug naar 1683, toen op dit erf de paltrokmolen de Oranjeboom werd gebouwd en de Windbrief werd uitgereikt aan Jacob IJsbrandsz. Zoet. Deze Windbrief was de vergunning die vereist was voor de bouw van een molen. Ook de bepalingen van het Windrecht – een pachtsom voor het gebruik van de wind die aan de grafelijkheid betaald moest worden – waren hierin geregeld.
Paltrokmolens werden gebruikt als houtzaagmolen en ze zijn inmiddels als windmolen een zeldzaamheid geworden: er zijn er maar vijf overgebleven in Nederland, waarvan De Otter in Amsterdam West er één is. Een van de uitvindingen waardoor de houtzagerij in de Zaanstreek tot grote bloei kon komen was het ‘krabbelwerk’ van de zaagmolen en de oorspronkelijke naam van de buurtschap J.J. Allanstraat was hiernaar vernoemd: de Krabbelbuurt of Krabbebuurt.
Zoet trouwde in 1685 en ging wonen op dit adres. De houtzaagmolen heeft op het erf gestaan totdat deze in 1700 alweer werd verkocht en herplaatst in Zaandam-West, waar in de 18e eeuw de industriemolens en andere bedrijvigheid zich concentreerden. In 1777 werd De Oranjeboom gesloopt.
Deurkalf
Bij gebrek aan huisnummers
Een deurkalf of kalf is een tussendorpel in een kozijn, die een deur scheidt van het bovenlicht.
Mooi gedecoreerde deurkalf verwijst naar het beroep
Boven de ingang van zijn woning liet Zoet in een gesneden en gepolychromeerde kalf het jaartal 1685 en een afbeelding van de paltrokmolen opnemen.
Deze versierde – vaak houten – deurkalven kwamen vooral voor in de Zaanstreek en duidden vaak de naam of het beroep van de bewoner aan. Op deze manier kon een huis zich onderscheiden in de tijd dat er nog geen huisnummers bestonden. De oudst bewaard gebleven deurkalven stammen uit het eind van de 16e eeuw. In de loop van de 18e eeuw kwamen de rijkelijk gedecoreerde bovenlichten in zwang, waardoor de kalven gaandeweg minder werden toegepast.
Niet alleen is deze deur met bovendorpel zeldzaam en nog oorspronkelijk, het is ook een belangrijke aanwijzing dat dit ooit het huis van een molenaar was. Boven de deur bevindt zich in de gevel een liggend ovaal venster. Oorspronkelijk was deze verticaal in de gevel opgenomen, zo is te zien op oude foto’s.
Bouw
17e Eeuw
Het losstaande huisje werd onderdeel van een groter pand
Het bouwdeel met de deur met kalf stamt van halverwege de 17e eeuw, toen hier een houten huisje werd opgetrokken. De gevel aan de straatzijde werd versteend in 1685, gelijktijdig met de plaatsing van de deur. Het is niet het alleroudste deel van de bebouwing: dat dateert van de eerste helft van de 17e eeuw en was een houten huisje onder een rietgedekte kap ten zuidwesten van de molenaarswoning.
In de eerste helft van de 18e eeuw zijn de molenaarswoning en het oudste deel met een aanbouw met elkaar verbonden. Ook is toen de noordelijke zijgevel van het molenaarshuis versteend. Deze gemetselde tuitgevel, bekroond door een fronton, is nog in gaaf bewaard gebleven en oorspronkelijke staat. De gevel aan de straatzijde is in 1980 opnieuw opgetrokken, maar wel met de oorspronkelijke bakstenen.
Beide bakstenen gevels zijn blind uitgevoerd en er bevinden zich geen sporen van oudere, dichtgemetselde openingen. De achtergelegen ruimte is dan ook vrijwel niet van daglicht voorzien, anders dan door het ovale venster. In de maar liefst anderhalve eeuw dat in dit pand een bakker zat, had deze ruimte de functie van bakkerij met aan de achterzijde de bakkersoven.
Jongwijs
Picknicktuin
De gesaneerde tuin is nu weer een heerlijke plek
Hoe mooi is het dat op deze zelfde plek nu opnieuw een bakkerij gevestigd is: het bak-atelier van Lex Brakenhoff is onderdeel van het bijzondere initiatief Jongwijs dat in de prachtige zomer van 2022 de deuren opende.
Moeder Nel en zoon Simon Douw hadden al lang een oogje op het pand. Ze bruisten van de inspiratie: het moest een warme, sociale en verbindende plek worden waar tradities nieuw leven wordt ingeblazen, een huiskamer voor de Zaanstreek. De ideeën leidden uiteindelijk tot een restaurant, boutique hotel en picknicktuin. Met een expositieruimte en minitheater en een 24-uurs rouwkamer in een losstaande niet-monumentale schuur achter de oude molenaarswoning.
De picknicktuin gelegen aan de Tarweakkersloot is een heerlijke plek geworden, maar dit had nog wat voeten in de aarde. In deze streek zit veel lood in de bodem. De gemeente heeft er in het kader van de Zaanse tuinsaneringen zorg voor gedragen dat de tuin bijna een halve meter is uitgegraven en deels van een nieuwe beschoeiing is voorzien. De vervuilde grond is afgevoerd. Een dik pak schone grond werd terug geplaatst. Helaas konden maar een paar boompjes behouden blijven, maar de prachtige tuin is in ere hersteld en is nu weer een heerlijke, sfeervolle plek.
Het is vaak nog niet zo gemakkelijk om erfgoed als dit een nieuwe bestemming te geven die recht doet aan de geschiedenis en ook nog voldoende kansen biedt voor de toekomst. Je moet het pand immers ook kunnen onderhouden en liefst ook nog ontsluiten voor meer mensen om ervan te genieten.
Simon Douw, initiatiefnemer van Jongwijs
Rol Stadsherstel
Genieten van erfgoed
In 2020 konden wij de panden aan de J.J. Allanstraat 119-121 voor een symbolisch bedrag overnemen van de gemeente Zaanstad, die de monumenten van de vorige eigenaar had gekocht omdat bewoning waarschijnlijk gezondheidsrisico’s met zich meebrengt na de verhoging van de spanning in de hoogspanningskabels, die over het pand gaan.
De panden zijn in de loop van de eeuwen vaker grondig onder handen genomen. Zo zijn bij de restauratie van 1980 in de voormalige molenaarswoning de drie gebinten grotendeels vervangen en werd de kapconstructie vrijwel geheel vernieuwd. Van het interieur is weinig bewaard gebleven.
Tijdens de ingrijpende restauratie en herbestemming hadden wij flinke tegenvallers die het proces behoorlijk vertraagden. Veel houten onderdelen bleken in nog slechtere staat dan vooraf voorzien, waardoor veel hout vervangen moest worden.
Er is veel aandacht besteed om het monument energiezuinig te maken. Zo verwarmt de warmte van de lucht die naar buiten wordt geblazen de binnenkomende lucht voor. Ramen zijn voorzien van isolerend glas of van achterzetramen. Het monument is zo gerestaureerd dat het zonder gasaansluiting kan functioneren.
Als we zien hoe mooi het eindresultaat is geworden, dan is het alle inspanning meer dan waard geweest en kunnen we alleen maar heel trots en dankbaar zijn dat we dit karakteristieke rijksmonument hebben kunnen redden. Door de zorg voor dit pand op ons te nemen, werden de dromen van Jongwijs en de Historische Vereniging Westzaan haalbaar en zo is een mooi nieuw hoofdstuk begonnen in de eeuwenoude geschiedenis van deze panden. Wij hopen dat veel mensen ervan zullen genieten. Ga het vooral met eigen ogen bewonderen.
Lees meer over Jongwijs
Vrienden bedankt
De Vrienden dragen bij aan de restauratie van dit rijksmonument.
Word ook Vriend en maak dit soort restauraties mogelijk.
Meer informatie
Bronnen:
Archief Stadsherstel
Jongwijs
Westzaan.nl
Zaanwiki
Aan de restauratie werken mee:
Archisto Bureau voor bouw- en architectuurhistorie (2020)
Bouwbedrijf Selie
Aannemersbedrijf Louman
Loodgietersbedrijf Herfst BV
Klein architecten
De Beaufort Bouwadvies
Arda advies voor natuur en landschap
Geo Supporting geotechnisch onderzoek
Back Milieu Advies en onderzoek BV
Daniël Krijnen, bouwfysica, brandveiligheid, plantoetsing
Amovatiebedrijf Aalsmeer
Van Zutphen Totaal Advies
Hoveniersbedrijf Jan Bark
Dit project is mede mogelijk gemaakt door:
Vereniging Vrienden van Stadsherstel
Provincie Noord Holland
