Een smuiger in de consistoriekamer

Van buiten ziet de Zuidervermaning eruit als een simpele schuur maar van binnen zijn er bijzondere schatten te bewonderen, zoals in de consistoriekamer waar een zogenaamde smuiger staat. Een smuiger is een bepaald type schouw die veel voorkwam in de Zaanstreek.

Tekst Jaap van der Veen

Zaanse smuigers

De meeste smuigers in de Zaanstreek zijn bekleed met Amsterdamse bijbeltegels, geschilderd naar prentjes van Pieter Schut of Jan Luiken. De smuiger komt ook wel voor in Zaanse consistoriekamers.[1] Bij een smuiger loopt de schouw door van de vloer tot het plafond. Aan de bovenkant buigt de kap zich voorover de kamer in. De smuiger was de opvolger van de open haard, het enige bakstenen onderdeel in de toen nog overheersende houtbouw. Deze openhaard kende een stenen vloer en een stenen achterwand. Hogerop zat de stenen kap die de rook en de vonken opving. Aan het einde van de zeventiende eeuw werd in de schouwkap een stenen koker geïntroduceerd die de kans op schoorsteenbranden aanzienlijk reduceerde. Deze nieuwe vorm, smuiger genoemd, werd betegeld met geschilderde wandtegels. Gemiddeld waren er voor zo’n smuiger zo’n 300 tegeltjes nodig.[2] De schouw in de Zuidervermaning telt 328 tegeltjes. Deze tegeltjes hebben bijna allemaal een bijbels motief.[3]

Afb 1: 17e-eeuwse haard in het Czaar Peterhuisje in Zaandam met stenen achterwand die wordt beschermd door een haardplaat (Foto Jaap van der Veen)

De smuiger van de Zuidervermaning
De Zuidervermaning zelf is gebouwd in 1731. Vermoedelijk stamt deze betegelde smuiger uit diezelfde periode. Kwam de smuiger oorspronkelijk alleen in de Zaanstreek voor, door sloop en verkoop is hun verspreidingsgebied inmiddels fors vergroot.

Bijbelse afbeeldingen

Op zich is de smuiger in de Zuidervermaning een wezensvreemd element. De Friese doopsgezinde vermaningen stonden bekend om hun sobere uitrusting. Een schouw uitrusten met -ook in die periode- dure tegeltjes was een demonstratie van welstand of wellicht van godsdienstig onderwijs. Veel Bijbelse motieven zijn hier terug te vinden. Slechts twee tegeltjes laten een beroep zien. Bijna alle tegels kennen een cirkelvormige omranding met ossenkophoekmotieven. Opvallend is dat diverse bijbelmotieven verschillende keren voorkomen. Meestal in iets andere vorm waardoor het lijkt dat in de werkplaats diverse schilders naast elkaar hebben gezeten en samen aan zo’n groot object werkten. 

Smuiger van Zuidervermaning in verval

Rond 2007 was de bouwkundige staat van de smuiger zeer zorgelijk. De tegeltjes dreigden van de schouw te vallen. Alle tegeltjes verwijderen en opnieuw aanbrengen zou kunnen leiden tot veel beschadiging vandaar dat werd besloten tot een restauratie van binnenuit. Vooraf werd de boezem aan de achterwand vastgezet met twee ankers. De loszittende tegeltjes (22 stuks) werden verwijderd waarna de scheuren aan de buitenzijde werden volgespoten met epoxyhars. Daarna werd van binnenuit epoxyhars geïnjecteerd in alle holle ruimten tussen de tegeltjes en hun drager.[4]

Een paar tegels uitgelicht

​Het verhaal van de overspelige vrouw 

Het verhaal van de overspelige vrouw die door de Schriftgeleerden was betrapt en door hen bij Jezus was gebracht om zijn mening te vernemen over haar gedrag. Jezus weigert dit, knielt en schrijft met zijn vinger in het zand en doet daarop de klassieke uitspraak: wie zonder zonden is, werpe de eerste steen. (Johannes 8:2-11)

De verleiding door de slang in het paradijs

De slang benadert Eva en biedt haar een appel aan. Door het eten van de appel zal zij kennis krijgen van goed en kwaad. Na het eten ervan biedt zij ook Adam een hapje aan. Vervolgens ontdekken zij dat ze naakt zijn.

De doop van Jezus in de Jordaan

Johannes de Doper doopt mensen in de Jordaan. Op een dag komt Jezus bij hem langs en laat zich door Johannes dopen. Na het dopen daalt een duif uit de hemel neer op Jezus.

Jezus in Jericho 

Jezus komt op een dag in Jericho en roept oppertollenaar Zacheüs uit de boom met de woorden: vandaag wil ik bij jou te gast zijn.

[1]  http://www.encyclo.nl/lokaal/10695, Objecten ABC, stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland
[2] H. van Lemmen, De Nederlandse Tegel, Rijswijk, 1997, p. 39
[3] P. Kleij, A. de Oude-de Wolf, H. Vrielink, Halve engelen, Over kacheltegels en smuigers, Zaanstad, 2017, p. 57 e.v.
[4] P. de Jong, conservering van de smuiger in de voormalige Doopsgezinde Zuidervermaning Westzaan, voortgangsrapport 1,2 en 3, typoscript 2007, 2008.