Nieuwe Herengracht 47

Stadspaleizen aan de nieuwe grachten

Nieuwe Herengracht 47 is een dubbelhuis. Kijken we naar historische stadskaarten dan zien we dat de erven nog leeg (gelaten) zijn op de plattegrond die Stadsarchitect Daniel Stalpaert rond 1662 – juist na aanvang van de Vierde Uitleg – afleverde. Op de kaart van De Broen uit 1724 is er volop bebouwing, maar er lijkt sprake te zijn van slechts één breder pand: twee achter elkaar geplaatste dwarshuizen te midden van huizen van een vrijwel gelijke (standaard)breedte.

Dit komt niet overeen met de tekening door Romeyn de Hooghe, die rond 1695 het stadspaleis op nummer 49 van Don Jeronimo Nunes Da Costa vastlegde. Links staat, weliswaar een stuk kleiner weergegeven dan zijn buurman – mogelijk om de opdrachtgever gunstig te stemmen door de grandeur van het hoofdonderwerp te benadrukken – maar overduidelijk nummer 47 gedeeltelijk afgebeeld, herkenbaar aan het bovenlicht. Twéé brede panden dus.

We hoeven hier overigens niet van wakker te liggen. Is de kaart van De Broen weliswaar de meest betrouwbare voor de 18e eeuw, op detailniveau mogen we echter een slag om de arm houden: vaak klopt het aantal percelen niet met de werkelijkheid en worden huizen gestandaardiseerd weergegeven. Het is aannemelijk dat De Broene zich hier enige vrijheid heeft gepermitteerd en dat de brede huizen van zowel nummer 47 als 49 de oorspronkelijke bebouwing betreft.

Bicker telgen zijn de enige bewoners die wij op dit adres tegenkomen

Tot eind 19e eeuw was dit pand nog in gebruik als woonhuis. In juni 1875 zoekt mevrouw Bicker-Kiderlin een bekwame keukenmeid. Waarschijnlijk gaat het hier om Agnes Maria Kiderlin (geboren in 1855) die een maand eerder in het huwelijk is getreden met Henri Edouard Bicker (1848-1905). Gegadigden kunnen zich melden bij D. Bicker op dit adres. Zowel Henri’s vader (1808-1880) als zijn broer (1842-1877) heten Daniël en waren wijnhandelaar. Het jaar erop woont hier Mejonkvrouwe A.C. Bicker. Dit zou dan gaan om Arendina Catherina Bicker (1839-1919), een zus van Henri.

In 1881 verhuist het kantoor van J. Tas naar hier, en dan wordt ook voor het eerst melding gemaakt van lokaal ‘Golconda’. Dit zal hier tot tenminste 1918 blijven. In het gebouw komen allerhande kantoor- en verenigingsfuncties samen zoals godsdienstoefeningen, een cursus “handwerken en teekenen” of wat te denken van “Ademhaaling en eenige andere factoren in verband met zelfbeheersching”. Ook wordt het gebouw gebruikt als veilinghuis en stembureau en worden er recepties gehouden zoals ter ere van het 40-jarig jubileum van voorzanger I. Oeb Brandon. Ook de Vereeniging Kindervoeding houdt hier een vergadering. Deze vereniging komen wij later nog tegen op dit adres.

Gesloopt voor de metroaanleg

Nadat hier rond 1920 enige jaren een sigarenfabriek heeft gezeten wordt in 1921 een voorstel ingediend om het perceel te verbouwen en in te richten voor den dienst van de Gemeentelijke kindervoeding- en kleeding en het Centraal Bureau voor inschrijving van leerlingen. In 1935 wordt verplaatsing van het Bureau gewenst omdat het gebouw in zeer slechte staat verkeert en verbetering te duur zou worden. Tot tenminste juni 1936 blijft het Bureau op dit adres.

Daarna komt hier de Inspectie der gemeentewaterleiding, de dienst die de panden hier hun naam hebben gegeven. In 1896 had de gemeente de Duin-Watermaatschappij overgenomen en nadat zij hun intrek hadden genomen op nummer 49 werden de aangrenzende panden op nummer 47 en 51 erbij getrokken. In 1969 verhuisde het bedrijf naar een grotere locatie aan de Condensatorweg.

Niet veel later nam de geschiedenis van deze panden een drastische wending toen ze moesten wijken voor de aanleg van de metrolijn tussen Amsterdam Zuidoost en de binnenstad. De techniek was destijds nog niet zo ver dat een metrobuis onder bestaande bebouwing geboord kon worden dus sloop was onvermijdelijk. Met de gemeentelijke verplichting van herbouw mochten de panden voorzichtig gedemonteerd worden om voldoende werkruimte te maken. De onderdelen werden opgeslagen om ze bij herbouw te kunnen hergebruiken.

Rijksmonumenten in de opslag

De voorgevel van dit imposante dubbelhuis heeft een middenrisaliet en hoeklisenen uit de bouwtijd, en tevens een dwars dak met oorspronkelijke dakkapellen. De deuromlijsting en stoephekken dateren van ongeveer 1725. De deur, het snijraam en de roedeverdeling zijn in empirestijl uit het begin van de 19e eeuw.

De Nieuwe Herengracht hoort bij de laatste uitbreiding van de grachtengordel, ten oosten van de Amstel tot aan de Schippersgracht. Net als de Nieuwe Keizers- en Nieuwe Prinsengracht maakte deze gracht deel uit van het destijds welvarende deel van de Amsterdamse Jodenbuurt.

De vier gesloopte gebouwen worden, hoewel herbouwd, gezien als van algemeen belang wegens architectonische en historische waarde en zijn daarom in 1991, vooruitlopend op die herbouw, als rijksmonument aangewezen. Samen met de sinds de oorlog niet meer gebruikte synagogen (op de hoek J.D. Meyerplein / Nieuwe Amstelstraat) vormen zij de laatste resten van de vrijwel geheel verdwenen Joodse cultuur in dit stadsdeel. Een blijvend gat in de gevelwand van de Nieuwe Herengracht zou dit stukje Amsterdam onherstelbare schade toebrengen en lang werd er dan ook vanuit gegaan dat de panden binnen afzienbare tijd herbouwd zouden worden. Maar helaas, jaren gingen voorbij. Kostbare jaren waarin kwetsbaar erfgoed verloren ging, hetzij door de tand des tijds, hetzij door diefstal. Van het interieur – marmer, schouwen, tegels, betimmeringen – bleef nagenoeg niets bewaard.