Tsaar van Moscovieen

Gebouwd door kruissmid Pieter Tack

De Langestraat, aanvankelijk Breedestraat genoemd, loopt tussen het Singel en de Herengracht en is uitzonderlijk lang, vandaar de naam. De straat behoort tot de ‘derde uitleg’ van Amsterdam, waarbij vanaf 1612 de westelijke grachtengordel tot aan de Leidsegracht werd aangelegd. Het is, samen met de Kerkstraat en de Reguliersdwarsstraat, één van de drie straten binnen de grachtengordel die evenwijdig lopen aan de grachten. Vanaf de tweede helft van de 17e eeuw worden de huizen in de straat ook gebruikt als koetshuizen en stallen voor bewoners van de Herengracht en het Singel. Stal en koetshuis werden gescheiden opgezet, zodat de rijtuigen niet onder het stof van de stal kwamen te zitten.

De eerste vermelding van bebouwing dateert in de archieven van 1641, als vleeshouwer Pieter Hendriksxzn het toenmalige pand voor ƒ 1900 verkoopt aan Pieter Tack, kruissmid. Uit het verpondingskohier blijkt dat deze Pieter Tack in 1664 het huis heeft vernieuwd. Bovenop de oude verponding moet hij dan nog 21 gulden en 5 stuivers betalen.

Als nazaten van Pieter Tack in 1713 het huis verkopen, wordt gesproken over het huis waar ‘Tsaar van Moscovieen’ in de gevel staat. In ieder geval tot 1785 wordt het pand zo genoemd. Waarom dat is niet helemaal duidelijk.

Het heeft de allure van een grachtenpand

Tack laat een zeer hoog pand bouwen, maar ondiep vanwege de beschikbare grond. Boven het onderhuis/souterrain is een zeer hoge houten pui geplaatst met geprofileerde puilijst, waarachter zich het hoofdhuis bevindt met insteekkamer. Het hoofdhuis is bereikbaar via de linker deur, bovenaan de trap. De stoep zou niet misstaan aan één van de voorname grachten. De deur rechts geeft toegang tot de bovenhuisjes en de zolder. Het huis heeft ook een achterhuis, met tal van originele elementen.

De bovengevel is uitgebouwd op de uitkragende puibalk. Hij is in vlakke baksteen uitgevoerd, met smalle zijramen en boven de vensters een zware, bijna ongeprofileerde waterlijst. Boven de hoogste vensters bevindt zich een jaartallint met de datum 1664. Op de zolderverdieping twee ovale raampjes, zogenaamde ‘Oeils-de boeuf’s, in een gebeeldhouwde natuurstenen omlijsting. Daarboven, in de hals, een zolderluik en een mooie zandsteenversiering aan de top. De hals heeft klauwstukken die aan de bovenzijde een volledig voluutje hebben, festoenen versieren de hals verder, deze wordt afgesloten met een segmentvormig fronton waarvan het fries ingevuld is met baksteen.

Werkkamer van De Roos, vernieuwer van de typografie

Begin twintigste eeuw manifesteerde de socialistische sierkunstenaar S.H. (Sjoerd) de Roos (1877-1962) zich als de vernieuwer van de Nederlandse typografie. Terugblikkend zei hij eens: ‘Ik voelde me verantwoordelijk voor het boek.’ Hij had in zijn ouderlijk huis, Langestraat 80, een atelier ingericht.

Na enige jaren als ontwerper-lithograaf voor een Zaanse blikfabriek gewerkt te hebben, vond hij in 1907 zijn ideale werkgever in ’Lettergieterij Amsterdam’, voorheen N. Tetterode. Hier ging hij letters ontwerpen en bewerken, en gaf hij vorm aan al het drukwerk. De zetvoorbeelden van de Roos – van advertenties tot titelpagina’s – fungeerden voor tal van Nederlandse drukkers als modellen. In januari 1912 verscheen zijn ‘Hollandsche Mediaeval’, die decennialang populair bleef. Dit is de eerste moderne Nederlandse tekstletter.

De Roos was sinds zijn vroege jeugd gek op papier: op de Amsterdamse Nieuwmarkt kocht hij boeken voor een dubbeltje en soms een mooie prent voor één cent. Het zal door zijn inzet zijn geweest dat de Lettergieterij Amsterdam in 1913, in navolging van de ‘American Type Founders’, een ‘Typografische Bibliotheek’ opende. En wie kon daarvan beter de bibliothecaris worden dan hij. De voornaamste aandachtsgebieden waren typografie, lithografie, zincografie en boekbinden. Behalve drukwerk verzamelde men ook kalenders en ‘koppermaandag’ prenten. Dat zijn speciale prenten die verkocht werden op de dag dat drukkerijen toen het nieuwe jaar vierden.

Bouwen voor doelgroepen kwam in zwang

Stadsherstel heeft nog zo’n 21 panden in haar bezit die op dezelfde manier gerestaureerd zijn als dit pand: panden die niet in één keer gerestaureerd zijn maar steeds partieel. Aan de restauraties van de Langestraat 80 hebben we gedurende een periode van zo’n vijftig jaar gewerkt. Steeds als een huurder het pand verliet konden we die etage aanpakken.

In 1958 kwamen er twee etages tegelijk leeg; die woningen werden bestemd voor werkende vrouwen. Bouwen voor doelgroepen breekt in Nederland door vanaf 1955, zo ook dus bij Stadsherstel. De wanden tussen voorkamer, alkoof en achterkamer verdwenen zodat er één kamer ontstond die van via de voor- en achtergevel lichttoetreding kreeg, een zogenaamde doorzonwoning. Rond de wand van het trappenhuis werden kasten getimmerd, met hergebruik van oude materialen.

Ons jaarverslag uit 1958 meldt dat er op de 2 etages “moderne keukenuitrusting” gerealiseerd is. Die bestond toentertijd uit een getimmerd keukenblok, bestaande uit drie deurtjes met granito blad en een spoelbakje met zwarte en witte tegeltjes.

Ook werd de bestaande toiletruimte met een voorportaal vergroot, zodat er één ruimte ontstond waar ook gedoucht kon worden. Daarvóór was men aangewezen op het badhuis.