Vijzelgracht 4

Genoemd naar Cornelis en Jan Vijselaar

Dit huis staat op de hoek van de Vijzelgracht en de 1e Weteringdwarsstraat. Het gebied dateert uit de tijd van de grote stadsuitbreiding van Amsterdam in 1658, de vierde uitleg. Het wordt dan het Noortsche Bosch genoemd. Een van de verklaringen van de naam is dat hier vroeger tuinen waren en veel bomen. Volgens de 19e eeuwse historicus Ter Gouw lag daar tussen de Regulier- en Vijzelgracht een herberg, die het Boschhuis heette.

De Vijzelstraat en de Vijzelgracht zijn vermoedelijk genoemd naar de 17e-eeuwse bewoners Cornelis en Jan Vijselaar. De Vijzelstraat deelt het Noortsche Bosch in twee; de ene kant van de straat gaat door het leven als de Looiersbuurt, genoemd naar de leerlooiers die hier ooit naartoe trokken. En het gebied waar ons huis in staat wordt de Weteringbuurt genoemd, naar een waterloop die oorspronkelijk van buitenaf in het Spui uitmondde. De Boerenwetering is hier nog een restant van.

Toen de stadsregering besloot over de invulling van de nieuw verkregen buurten, bestemde zij dit gedeelte tot ‘arbeidersbuurten’. Ze besloot de terreinen tussen de Spiegelgracht en de Reguliersgracht ‘om niet’ te schenken aan grote liefdadigheidsinstellingen.

Op palen uit Noorwegen

De hoekhuizen waren al vanaf het begin ontworpen als winkels; voor bakkers, kommeniehouders (een soort kruideniers), tappers en tabaksverkopers. Ze hadden een houten onderpui die de hoek omloopt.

Om die reden worden deze huizen ook nu nog Wevershuizen genoemd. Ze behoren tot de cultuurhistorisch belangrijkste panden in de Amsterdamse binnenstad, want zij vormen één van de eerste voorbeelden van sociale woningbouw.

Architect Philips Vingboons, een leerling van Jacob van Campen, ontwierp de wevershuizen in een sober-classicistische stijl. Enkele ontwerpen hiervoor zijn bewaard gebleven. Het zijn dwarshuizen, met een ingekorte kroonlijst als goot, en zorvuldig afgewogen verhoudingen. De gevels meten precies 30 bij 30 voet (9,14 x 9,14 m) en zijn dus vierkant, met daarboven een dwarskap.

De hoekhuizen zijn ontworpen als winkel en hadden een houten onderpui die de hoek omloopt. In 1670/71 werden de eerste 211 wevershuizen gebouwd. In totaal zijn er onder dezelfde architectuur vijf gesloten bouwblokken gebouwd. Een groot aantal wevershuizen is bewaard gebleven. Bij de beschrijving van de huizen komen we gelijk op een andere verklaring waarom dit gebied het Noortsche Bosch genoemd wordt. Dat zou namelijk zijn vanwege de vele uit Noorwegen afkomstige heipalen waarop de hier gebouwde huizen rusten. Elk huis heeft er 52.

Uit de zuidelijke Nederlanden en Frankrijk

Amsterdam stond, zelfs in het buitenland, bekend om zijn zorg voor ‘minderheidsgroeperingen’. Er waren veel weduwen en wezen, want een fors deel van de Amsterdamse burgers was zeevarend en dat bleek vaak een gevaarlijk bestaan. Voor deze groep, voor de ouderen van dagen en voor de zeer armen – hiertoe behoorden ook veel buitenlanders- werd goed gezorgd. Rijke kooplui bouwden huisjes voor hun gepensioneerde dienstboden en de stadsregering en diaconieën richtten ‘gestichten’ in om al deze behoeftigen op te vangen.

Een van die gestichten is het Walenweeshuis, bevolkt door wezen en later ook ouden van dagen – afkomstig uit de Zuidelijke Nederlanden en Frankrijk. Daar hadden vooral de Hugenoten in de 17e eeuw onder godsdienstvervolging te lijden. Grote groepen vluchtelingen trokken naar het noorden, zij werden in Amsterdam liefderijk opgenomen. Handelsinstinct en zorg voor de behoeftige medemens gingen samen, want de textielnijverheid in de stad had een stimulans nodig. Die kon mede geleverd worden door de ‘gastarbeiders’ uit het zuiden, waarvan velen juist in de textielnijverheid werkten. De Boschhuizen waren in principe gebouwd voor de Amsterdammers in de textielnijverheid, maar als die niet huurden, kregen de buitenlandse werknemers uit deze industrie bij verhuur de voorkeur.

Ondernemers uit de textielindustrie

Ons huisje en buurpanden behoorden bij het Walenweeshuis. Dit weeshuis staat naast het huis, op de andere hoek van de 1e Weteringdwarsstraat. Het Walenweeshuis was eerst gevestigd aan de Laurierstraat, en moest al gauw naar een grotere behuizing omzien. Adriaan Dortsman ontwierp in 1669 een statig gebouw, op de hoek van de Prinsengracht en de Vijzelstraat, dat in 1671 werd opgeleverd.

Het Weeshuis was net zoals de Wevershuizen heel sober van uiterlijk, maar door de grootte ervan en de perfecte verhoudingen een zeer monumentaal gebouw. Er waren twee ingangen, want jongens en meisjes moesten in die tijd nog strikt gescheiden blijven. De Waalse wezen werden veelal in de leer gedaan bij de nieuwe buitenlandse ondernemers, die op grotere schaal werkten, in fabriekjes zoals de stoffenfabriek van Pierre Baille.

Pierre was in de Languedoc directeur was geweest van een koninklijke textielfabriek, met vijftienhonderd arbeiders die wollen en zijden stoffen had geproduceerd. Hij liet deze positie in de steek, vluchtte en kwam in Amsterdam terecht waar hij de stedelijke magistraat het verzoek voorlegde er eenzelfde fabriek te mogen opzetten. De fabriek kwam in de Weteringbuurt. Baille zou er luxe stoffen produceren die in onze streken nog niet bekend waren, en uitsluitend lotgenoten in dienst nemen. Hij nam zestig wevers en later nog eens 240 wezen in dienst. Maar de zaak ging failliet in 1684.