Utrechtsedwarsstraat 106

Gelegen tussen Utrechtsestraat en Carré

In 2001 werden wij eigenaar van dit pand in de Utrechtsedwarsstraat, een zijstraat van de Utrechtsestraat die dateert van de stadsuitbreiding van 1658. Het rijksmonument is in oorsprong 17e-eeuws, maar de gevel, voorzien van ramen die onderverdeeld zijn in kleinere ruitjes, dateert uit de 19e eeuw. Het heeft een houten onderpui vrijwel over de gehele breedte met twee deuren, waarvan de ene uitkomt op de begane grond en de ander naar boven leidt. Komend vanuit een van beide deuren is linksaf de gezellige Utrechtsestraat op steenworpafstand; met het gezicht naar rechts gedraaid kijkt men aan het eind van de straat, aan de overzijde van de Amstel, uit op Carré.

Het pand heeft verder een klokvormige top met een rechte afdeklijst zonder verdere opgebouwde versieringen. Wel is de top met rollagen, dwars geplaatste bakstenen, beëindigd.

De voorgevel van het pand verkeerde in een zeer slechte staat toen wij het kochten. Wel had het toen al een vernieuwd achterhuis en ook de fundering van het voorhuis was al vernieuwd. Door juridische en nalatenschapsproblemen is de aangevangen restauratie echter nooit afgemaakt. De vorige eigenaar had een aantal jaar geleden al een bouwvergunning aangevraagd en deze was op dat moment nog geldig; wel moesten nieuwe tekeningen worden ingediend.

Weduwe met vijf grote kinderen

Uit het bevolkingsregister blijkt dat de kelder, nu in gebruik als berging, ooit apart verhuurd werd. Veelal voor een kortere periode aan ongehuwden, met meerderen tegelijk, maar ook huisvestte het vanaf mei 1852 het gezin van moeder Maria Christina de Wilt (geboren 1805) met vijf kinderen in leeftijd variërend van 15 – 26 jaar. Moeder was het eerste kind dat niet in Utrecht wordt gedoopt, maar in de Westerkerk in Amsterdam. Kort voor ze met haar eigen gezin intrekt aan de Utrechtsedwarsstraat is ze weduwe geworden en van beroep is ze naaister, net als haar oudste dochter Maria (geboren 1826).

Deze dochter trouwt in 1853 met kantoorloper Pieter Nicolaas de Vries en verlaat de kelderwoning. Van de andere vier kinderen, Henrika, Janette, Christiaan en Jan heeft op dat moment verder alleen Christiaan een baan, als loopjongen. Een jaar na Maria, in 1854, vertrekken moeder en de vier kinderen. Hendrika zal drie jaar later overlijden in Bloemendaal. Moeder zal tenminste drie van haar kinderen overleven voor zij overlijdt in de Nederlands-Hervormde Diakonie Oude Vrouwen-, Mannen- en Bestedelingenhuizen in het gebouw waar nu de Hermitage gehuisvest is. Dochter Maria wordt ook nog geen veertig jaar: zij overlijdt in 1863 en zoon Jan overlijdt in 1875.

In de oorlog woonde hier het gezin Schelvis

Ook uit het bevolkingsregister van 1851-1863 blijkt dat in het huis de Nederlands-Hervormde familie Beerling woont. Vader Jacob Andries (geboren 1811) is schildersknecht. Hij is getrouwd met Elisabeth Charlotte Buding (geboren 1818) en ze hebben drie dochters en een zoon die geboren zijn tussen 1843 en 1849. Tenminste twee gezinnen in een pand, onder behoorlijk verschillende omstandigheden. De Beerlings zullen in elk geval een stuk ruimer behuisd zijn geweest dan weduwe Van Almelo en haar vijf (jong)volwassen kinderen.

In de jaren dertig van de vorige eeuw treffen we hier marktkoopman A. Gans, geboren in 1898 en handelend in ‘ongeregelde goederen’ (restpartijen) met standplaats Waterlooplein.

In 1941 wonen hier op 1-hoog Levie Schelvis (Amsterdam 1869 – Sobibor 1943) en zijn twee dochters: dienstbode Anna (Amsterdam 1892 – Sobibor 1943) en kleermaker Sophia (Amsterdam 1897 – Auschwitz 1942).

Levie was in 1891 getrouwd met Marie Benjamins, die op 7 December 1920 overleed. Het gezin telde vijf kinderen: naast Anna en Sophia waren er drie zonen: Jacob (1893-1944), Gabriel (1899-1944) en Bernard (1903-1944). Levie was in 1923 hertrouwd met Betje Bak (1874-1942). In 1941 stond zij op een ander adres ingeschreven, namelijk de Jodenhouttuinen 64-II, samen met Roosje de Geus-Vuysje (1876-1943).

In november 1942 verlaten 367 joodse medewerkers de fabriek door een zijdeur

Dochter Sophia werkte sinds 1934 bij de textielfabriek Hollandia Kattenburg in Amsterdam-Noord, evenals Rachel Rosenthal-Polak die aan de Nieuwe Keizersgracht 37 woonde. Hollandia Kattenburg was zeer succesvol geworden vanwege de Falcon (vernoemd naar de fabriek aan de Valkenweg) waterdichte regenjassen en in 1940 heeft het bedrijf 740 werknemers in dienst, waarvan ongeveer de helft joods. Tijdens de bezetting komt het bedrijf onder een Duitse bewindvoerder, een Verwalter, te staan en levert het ook uniformen en grondzeilen aan de Wehrmacht; dit ‘economisch belang’ zorgt ervoor dat de Joodse medewerkers en hun gezinnen lange tijd vrijgesteld worden van deportatie.

Tot Duitsland besluit dat er niet genoeg joden ‘geleverd’ worden voor de Arbeitseinsatz. Hier wordt een oplossing voor bedacht: in november 1942 worden geruchten verspreid dat sprake zou zijn van een sabotagegroep in de fabriek. Wat volgt is een razzia op 11 november 1942. Hierbij worden 367 Joodse medewerkers opgepakt – waaronder Sophia Schelvis – en de meesten worden met hun familieleden, in totaal 826 mannen, vrouwen en kinderen, naar doorgangskamp Westerbork weggevoerd. 130 Joodse medewerkers worden, onterecht, beschuldigd van communistische sympathieën en sabotage activiteiten. Uiteindelijk keren slechts acht mannen terug.

Na de oorlog wordt in de fabriek de zijdeur waardoor het personeel werd afgevoerd dichtgemetseld. Hollandia Kattenburg zelf zal in 1969 voorgoed de deuren sluiten, ingehaald door de concurrentie in de textiel vanuit de lagelonenlanden.