Schaftlokaal Rioolgemaal F

Een ommuurd geheel

In 1924 is het hier gelegen Polderhuis gesloopt t.b.v. deze Amsterdamse Schoolbebouwing. Het voormalige rioolgemaal F is één van de zeven gemalen

(A t/m G) die de gemeente Amsterdam in het begin van de 20e eeuw liet bouwen. Het complex bestaat uit een bovengronds en een ondergronds deel. In het hoofdgebouw waren vroeger de pompen opgesteld, met daaromheen gegroepeerd drie kleinere schaft – douche – en toiletgebouwen. Naast deze vier door de ommuring verbonden gebouwen omvat het rioolgemaal ook drie ondergrondse kelders. In deze kelders, met een diepte van bijna 6½ meter onder zeeniveau, kwam het rioolwater binnen. Het vaste vuil bleef hier in roosters hangen en werd door zogenaamde gemalenlopers los geschraapt en in bakken met een hijskraan afgevoerd.

Het gemaal is ontworpen door de dienst der Publieke Werken, waarschijnlijk door de directeur, Allard Remco Hulshoff (1880-1958). De gebouwen vallen, met hun beeldbepalende kenmerken van de strakke Amsterdamse School, op in het straatbeeld.

Kenmerken van Amsterdamse school bij dit complex zijn onder andere:

• · baksteen met een bijzonder patroon van het metselwerk
• · steile daken
• · een schoorsteen in de vorm van torentje
• · laddervensters
• · horizontale lijnen

Zelfde soort schoorsteen als het hoofdgebouw

Het schaftgebouw en het hoofdgebouw hebben gelijksoortige schoorstenen, beide in de vorm van vierkante torentjes, die qua architectuur aansluiten op de rest van de bebouwing. Het verschil is dat de schoorsteen van het hoofdgebouw begint als onderdeel van de ommuring en vandaaruit verder de lucht in gaat. Beide schoorstenen springen uit de gebouwen en gaan verder in een schacht die niet verjongt. Beide koppen bestaande uit een laag schuingeplaatste stenen met daarboven terugliggende delen met gaten, van waaruit de afvoergassen kunnen stromen. De kop van de schaftgebouw schoorsteen is afgedekt met een natuurstenen plaat.

In de begintijd van het fabriekswezen waren alle schoorstenen vierkant, vanwege de toen beperkte keuze aan en beschikbaarheid van de bouwmaterialen. Men beschikte hoofdzakelijk over rechthoekige stenen. De vroegste vierkante schoorstenen liepen aan de buitenzijde toe, waarbij de schacht aan de binnenkant overal even dik- en vierkant was. De verspringingen verliepen niet geleidelijk, maar trapsgewijs. Deze vierkante schoorstenen bleken gevoelig te zijn voor scheurvorming en waren met hun platte vlakken in hoge mate gevoelig voor windbelasting. Ook kwam in de niet ronde schoorstenen meer rookontwikkeling voor, hetgeen weer nadelig was voor de trek.

Sinds de uitvinding en de ingebruikname van de strengpers in Nederland, vanaf 1880, werden ook radiaalstenen gefabriceerd, waardoor het makkelijker werd om ronde schoorstenen te maken.

Samen met de stoommachine

Fabrieksschoorstenen zijn een belangrijk stuk van de Nederlandse geschiedenis. Ze werden lange tijd als symbolen van welvaart en vooruitgang gezien. Een rijke industriestad werd gekenmerkt door een woud van fabrieksschoorstenen. Door veranderde productieprocessen in de jaren 60 en 70 van de vorige eeuw werden veel leegkomende fabrieken en de daarbij behorende schoorstenen gesloopt. Er verdwijnen helaas nog steeds fabrieksschoorstenen. Van de ruim 10.000 exemplaren, die ooit in bakstenen, veelal zogenaamde radiaalstenen werden gebouwd, resteren er nu nog zo’n 600 tot 700.

Het gebruik van fabrieksschoorstenen hangt nauw samen met de introductie van de stoommachine in de 19e eeuw. Voor het opwekken van stoom was een ketel, waarin water tot stoom werd verhit door verbranding van kolen of turf, noodzakelijk. De afvoer van de verbrandingsgassen vond plaats via een schoorsteen. Deze zorgde voor voldoende trek door de zuigende werking. De hoogte van de schoorsteen werd bepaald door middel van rekenkundige formules, waarbij onder meer de grootte van de ketel en de plaats van de fabriek van belang waren. Na de introductie van de centrale verwarming, zo rond het eind van de 19e eeuw, werden ook voor instellingen als ziekenhuizen en stations grote bakstenen schoorstenen gebouwd.