Rapenburg 93

De armste vervolgde Joden vestigden zich hier

Het Rapenburg was de hoofdstraat van het gelijknamige eiland, dat net als Uilenburg en Valkenburg (Marken) een van de drie aangeplempte eilanden in het IJ is die in 1593 binnen de stad kwamen te liggen. Rapenburg was aan de oostzijde verbonden aan de toenmalige schans en dus feitelijk geen eiland. Hier werden de scheepswerven van de VOC en de Amsterdamse Admiraliteit gevestigd, met daarnaast houthandelaren, als toeleveranciers. Van rijke kooplieden tot timmerlieden en metselaars: velen speculeerden hier in de aankoop van bouwpercelen. Rond 1670 waren de meeste werven verhuisd naar elders en kreeg het eiland steeds meer een woonfunctie.

Het zijn niet de rijken die hier gaan wonen, de bewoners zijn voornamelijk gevluchte Joden. Het wordt een dichtbevolkt en armoedig stukje stad met veel eenkamerwoningen, sloppen en gangen en stinkende grachten. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn vele Joodse bewoners vanuit dit hart van de oude Amsterdamse Jodenbuurt weggevoerd en vermoord. Na de oorlog is een groot deel van de totaal verpauperde buurt gesloopt om plaats te maken voor nieuwbouw, de brandweerkazerne en het IJ-tunneltracé dat de straat in tweeën heeft gedeeld.

Sinds 1718 is sprake van een huis met achterhuis, erf en wal

De oudste overdracht dateert van 1636 als de scheepstimmerman Gerrit Vos uit Medemblik en zijn echtgenote Aegje Pieters het perceel kopen. Aegje is Gerrit’s tweede echtgenote, al bij zijn eerdere huwelijk met Harmentje Roelofs in 1627 woonde hij op Rapenburg. In 1656 verkoopt Jacob Jansz Vos, erfgenaam en latere echtgenoot van Aegje, het erf voor ƒ 690,- aan Marrij Simons, weduwe van Cornelis Claesz Outewael. Tot zeker 1683 komen we deze naam tegen op dit adres.

Bij de overdracht in 1718 is sprake van een huis en erf, een achterhuis en een wal. Govert de Jonge koopt het voor ƒ 3500,- van Cornelis Trip, gehuwd met Maria Leseutre.
In 1745 verkoopt Joost Koster, gehuwd met Sara Roelofs en tenminste sinds 1733 eigenaar, het pand voor ƒ 5500,- aan Abraham le Grand. Gijsbert van Deventer, echtgenoot van zijn enig nagelaten kind Maria le Grand, verkoopt het in 1751 voor ƒ 4700,- aan Abraham’s weduwe Dina de Greef. De erfgenamen van haar zoon Abraham van Omering verkopen het in 1773 voor ƒ 4400,- aan Jacob en Adriaan Vlasvat. Uiteindelijk komt het in bezit van schoonzoon Bernardus de Bie, die het in 1797 verkoopt aan Gerrit van der Linde. Het huis is dan flink in waarde verminderd want het brengt slechts ƒ 1625 op. In 1811 verkoopt Gerrit aan zijn schoonzoon Frederik Overhoff en dochter Christina van der Linde.

In nog geen 25 jaar van drie naar negen gezinnen

Het pand van vier verdiepingen (huis en kelder, en 1 en 2 hoog) bestond in de loop der tijd uit verschillende wooneenheden. Uit de huurderskohieren weten we dat er in 1805 drie kamers verhuurd werden, aan Saartje Joseph, Willem Diergaarden en aan A.W. Prins. Zij betaalden jaarlijks een huur variërend van 26 tot 46 gulden. Christ Koster bewoonde het huis voor ƒ 130 en de kelder werd gehuurd door de weduwe Koning, zij betaalde ƒ 80 huur.

In 1851 woonden er drie gezinnen in het pand. De meeste mannen werkten als ambachtsman of werkman, sommigen hadden geen beroep. Allemaal waren zij van Christelijke huize.

In de periode 1864-1874 werden de vier verdiepingen bewoond door zeven gezinnen. De verdiepingen waren toen in voor en achter gesplitst. In de periode 1874-1892 nam het aantal gezinnen nog meer toe tot negen en nu waren het grotendeels Joodse gezinnen van vooral koopmannen die er woonden. Lang woonden de meesten niet op dit adres, binnen 1 of 2 jaar verhuisden ze weer. De Joodse goochelaar en kunstenaar Joseph Heinemann (geboren 1840) woonde hier van 8 december 1892 tot 17 november 1894 met zijn vrouw Betje Kloot (geboren 1837), die ‘liedjeszangster’ was en ventster, en drie van hun kinderen.

Overblijfsel van 18e-eeuwse gang

In september 1908 wordt de kelder onbewoonbaar verklaard. De achterkamers verdwijnen als wooneenheid. Verdieping 1-hoog komt in gebruik bij het huis als er een kruidenierswinkeltje van Albert Heijn komt in 1911. Deze kruidenier, in 1847 door de grootmoeder van de stichter van Albert Heijn begonnen met een winkeltje in Oostzaan, had in 1910 al 33 winkels met een omzet van maar liefst 1,5 miljoen gulden en was in 1914 met 47 kruidenierszaken de op één na grootste. Deze vroege vestiging maakte deel uit van de snelle groei die het bedrijf begin 20e eeuw doormaakte.

Om het pand geschikt te maken voor deze functie is het in 1910 verbouwd. Hierbij is een 18e-eeuws doodlopend steegje tussen de panden Rapenburg 91 en 93 dat leidde naar de achterhuizen, verwijderd. We troffen de overblijfselen aan tijdens onze restauratie: de muur naar de buren rustte op verroeste en doorhangende stalen balkjes in de onderliggende keldermuur.

Van 1911 tot 1913 woont op 1-hoog de zetwinkelier Hendrik Kok met zijn vrouw en twee kinderen, gevolgd door kruideniersbediende Willem van Ommeren ook met vrouw en twee kinderen tot en met 1920. Winkelbediende Willem van Geenen en zijn vrouw wonen er tot 1921, en tenslotte Jan Rood, winkelier ‘bij de firma A. Heijn’, eveneens met vrouw en twee kinderen tot 1925. In 1931 verkoopt Albert Heijn dit winkelpandje.

Niemand van de bewoners in 1941 overleeft de holocaust

In 1941 woont op alle vier de verdiepingen een Joods gezin. Alle bewoners komen om in 1943, de meesten in Sobibor. Zo wordt het gezin op 2-hoog van bakker Daniël Sternefeld, Christina Sternefeld-Waterman, hun 13-jarige zoon Simon en zevenjarig dochtertje Ali bij aankomst op 23 april direct vergast.

Op 3-hoog woont een elektriciën met zijn vrouw: Hartog Swaab en Grietje Swaab-Blitz. In 1941 woont ook hun dochter Christina, die dan verkoopster is, nog bij hen in. Op 1-hoog wonen slager Abraham Kokernoot, zijn vrouw Regina Kokernoot-van Dien en hun zoon Gerrit Kokernoot, kantoorbediende van beroep. Hun tweede zoon, Maurits, die al niet meer thuis woonde zou onder andere kamp Vught en Westerbork overleven en keerde in juni 1945 terug in Amsterdam. Ook zijn vrouw Flora Espinoza overleeft de holocaust.

In het huis woont het winkeliersechtpaar Noach Wegloop en Dina Wegloop-Schellevis. Zij hebben in 1931 de kruidenierswinkel overgenomen van de grootgrutter. Bij aankomst in Auschwitz in september worden zij direct naar de gaskamers afgevoerd.

Zoon Salomon, een vertegenwoordiger, is in april 1941 getrouwd met Schoontje Wegloop-Waterman en verhuisd naar de Plantage Badlaan 4. Zij worden bij aankomst in Sobibor vermoord. Een oudere zus, Sara en broer, Jonas overleven de oorlog. Het weeskind Jacob Wegloop dat toevallig wordt geadopteerd door een echtpaar vlakbij aan de Foeliedwarsstraat 50 is geen directe familie.

Na de oorlog vestigt zich hier een drukkerij.