Plantage Kerklaan 21

Een uitgaansbuurt vol vermaak en theaters

In de 17e en 18e eeuw maakte deze straat onderdeel uit van de Kerkstraat, en heette ook zo, tot die aan de oostzijde van de Amstel is hernoemd naar Nieuwe Kerkstraat en Korte Kerkstraat (nu: Tussen Kadijken). Het tussenliggende deel – dat gelegen was in de ‘Plantagie’ of ‘Plantaadje’ – werd de Plantage Kerklaan, eerst kortweg Kerklaan.

Eind 19e eeuw werd de Plantage een uitgaansbuurt met vermaak en theaters. Aan de Plantage Kerklaan ligt de ingang van dierentuin Artis. In de oorlog een plek waar de bezetter vertier vond en onderduikers een schuilplek, en waar in tijden van honger geprobeerd werd om het eten van de dieren (of de dieren zelf) achterover te drukken. Ook wordt de dierentuin per ongeluk door geallieerden gebombardeerd; dieren en onderduikers blijven ongedeerd.

Ernaast, in de voormalige concertzaal van Artis, was tijdens de bezetting het Bevolkingsregister gevestigd. In maart 1943 werd hier brand gesticht, nadat de bewakers met injecties verdoofd waren en in de tuin van Artis waren neergelegd. Het effect was niet zo groot als gehoopt, maar alsnog is het een van de bekendste en meest aansprekende verzetsdaden.

Hier woonden de bekende Hervormd prediker en zijn zoon de veilinghouder

Iets verderop in de straat staat het Verzetsmuseum. Dit gebouw Plancius was in 1876 een concertzaal en eind 19e eeuw, in de tijd van het opkomende socialisme, werden er regelmatig rumoerige vergaderingen gehouden.

In de tijd dat deze wijk in opkomst is, laat opdrachtgever Jan Joseph Carel Conen, een koopman die zelf aan de Plantage Middenlaan 28 woont, in 1866 zijn hoekpand naast Plantage Kerklaan 23 verbouwen. Op het aangrenzende perceel waarvan hij eigenaar is en waar zich een tuin met koepel bevonden, laat hij een woonblok bouwen, het tegenwoordige Plantage Kerklaan 11-23.

In 1876 komt hier de bekende predikant-dichter en sterk sociaal bewogen Carel Steven Adama van Scheltema wonen, met zijn tweede vrouw en met vier van de in totaal veertien kinderen die hij met zijn eerste vrouw kreeg. Lang wonen ze hier niet, in 1879 verhuizen ze weer, met nog slechts één zoon. Twee dochters zijn in de tussentijd op 22 en 20-jarige leeftijd overleden, zoon Frederik trouwt in 1876 en wordt in hetzelfde jaar compagnon van antiquair Frederik Muller. Een jaar later zal hij vader worden van de latere socialistische dichter Carel Steven, ‘Caak’, Adama van Scheltema.

In elk geval tussen 1958 en 1992 zijn verschillende drogisterijen op dit adres gevestigd, maar al in 1903 is er melding van de firma van Antonius Josephus Claessen, die ook aan de Staalstraat 10 gevestigd is en die ‘hert-kruiden tegen rheumatiek’ aanbiedt.

Zij maakten deel uit van een transport dat op film is vastgelegd

De Plantage Kerklaan lag middenin een wijk waar traditioneel veel Joodse Amsterdammers woonden, zo ook in ons pand. Van 1910 tot 1919 is hier het pension gevestigd van de gezusters Wolf. Voor degelijke kost & inwoning met vrije slaapkamer vragen zij in 1910 f 6,- per week. In 1919 wordt een dienstbode gezocht wegens huwelijk. De naam Wolf komt op dit adres voor tot tenminste 1932.

In dezelfde periode, van 1914 tot 1919, woont in het pension mejuffrouw Lena Hoofiën (1879-1945). Zij is gedurende 12 jaar secretaresse van De Joodsche Wijkvereeniging. Daarnaast is zij lerares en lid van de Nederlandsche Zionistenbond (NZB), waar zij rond 1905 Betsy Davids ontmoet. In 1919 vertrekken zij beiden naar Palestina. Betsy zou blijven, Lena keerde in 1923 terug. In 1924 zou ze trouwen met de weduwnaar met vijf zonen Elias Spitz (1874-1945), diamantklover en amateurschilder en geboren in het Rembrandthuis. Elias is herkend in de beroemd geworden film over kamp Westerbork. Deze film, opgenomen op de UNESCO Werelderfgoedlijst van documenten, is gemaakt door de Joodse gevangene en filmmaker Rudolf Breslauer tijdens het transport van 19 mei 1944. Op dezelfde dag wordt ook Lena op transport gesteld naar Auschwitz, waar beiden omkomen in de winter van 1945.

Er volgen nog meerdere bewoners, en in 1933 wordt het ‘woonhuis met tuin en erve, groot 1 are 20 cent’ geveild voor f 8.300,-.

Aan de achterzijde is nu een herdenkingsmonument

Aan de achterzijde kijkt het pand uit op het monument van de Hollandsche Schouwburg, die tijdens de oorlog gebruikt is als Umschlagplatz van waaruit tienduizenden opgepakte Joden werden weggevoerd naar vernietigingskampen. Een groep onder leiding van Walter Süskind heeft geholpen om velen van hen te laten onderduiken, waaronder vele kinderen die via de crèche aan de overzijde konden worden weggesmokkeld. De Hollandsche Schouwburg is gesloten na het laatste transport op 19 november 1943. Lena Hoofiën maakte deel uit van dit transport.
Na de oorlog werd besloten dat hier geen oord van plezier mocht komen; uiteindelijk is de schouwburgzaal gesloopt en vervangen door een binnenplaats die is ingericht als herdenkingsmonument.

In de oorlogsjaren wonen twee families in de bovenwoningen. David Leezer (1897 -1944) is maatschappelijk werker bij het Nederlands-Israëlitisch Ziekenhuis en zijn vrouw Alida Leezer-Engers (1899-1943) onderwijzeres. Beide functies gaven uitstel van deportatie maar dit redt ze uiteindelijk niet.

Lazarus Cohen (1892-1943) is getrouwd met Davids zus Betje Lezer (1901-1943) en zij wonen op nummer 21-II met hun drie dochters Saartje, Fieka en Carolina, met leeftijden van 7 tot 14 jaar. Lazarus wordt vermoord in Auschwitz, van hem is een koffer aanwezig in het Auschwitz Museum. Betje wordt op 6 april met nog 2015 anderen, waaronder haar dochters, op transport van Westerbork naar Sobibor gesteld, waar alle vier bij aankomst worden vermoord. Een dochter uit een eerder huwelijk van Lazarus overleeft de oorlog.

Het vele glas-in-lood geeft het huis een karakteristieke uitstraling

Oorspronkelijk werden in dit gebied voornamelijk tuinen en lusthoven aangelegd. Na 1860 raakte de Plantage dichter bebouwd en kreeg het het karakter van een woonwijk. De uit 1866 stammende aaneengesloten rij van woonhuizen aan de Plantage Kerklaan 11-23 is hiervan een zeer vroeg voorbeeld. Het blok is dan ook, tezamen met het hoekpand op nummer 28, gemeentelijk monument. Het bestaat uit vier bouwlagen met daarin boven- en benedenwoningen en heeft een sobere classicistische stijl met een symmetrische voorgevel en entrees van meerdere voordeuren in de risalieten, waarin zich ook een balkon op de tweede verdieping bevindt. De linkerdeur geeft toegang tot de bovenwoningen, de twee rechterdeuren geven toegang tot de woningen van nummer 23. Het trappenhuis is, zoals gebruikelijk in de 19e eeuw, ruim van opzet.

Toen nummer 21 een winkelfunctie kreeg is ook de pui vervangen. En over het hele blok zijn vanaf circa 1930 de voordeuren vervangen of afgetimmerd. De achtergevels zijn per pand verschillend, in tegenstelling tot de voorgevel van het blok. Nummer 21 heeft op de tweede en derde verdieping een uitgebouwd balkon van hout met houten balkonkasten. Ook is in de woning en in de achtergevel veel gebruik gemaakt van glas-in-loodramen wat het huis een karakteristieke uitstraling geeft.