Meststal Vondelpark

Het park was particulier eigendom van 1864 tot 1953

In 1864 neemt een groep particulieren, met als stuwende kracht C.P. van Eeghen, het initiatief tot de aanleg van een openbaar rij- en wandelpark. Voor dit doel wordt er moeras en weilanden aangekocht. In 1865 wordt het eerste deel van het Nieuwe Park zoals het aanvankelijk wordt genoemd geopend. Twee jaar na de opening van het park wordt het beeld van de dichter Vondel geplaatst. Al snel wordt de naam Vondelpark gebruikt.

In 1875 maakt de zoon van J.D. Zocher, Louis Paul, het laatste deel van het park af zodat in 1877 47 hectare park is voltooid. Tot op de dag van vandaag is het ontwerp van Zocher in grote lijnen gehandhaafd. Tot 1953 bleef het Vondelpark in particulier bezit. Omdat de vereniging het onderhoud niet meer kon betalen schonk ze het park aan de gemeente Amsterdam.

Christiaan Pieter van Eeghen (1816-1889) was een 19e-eeuwse Amsterdamse doopsgezinde bankier, kunstenaar, kunstverzamelaar en filantroop. Zijn kunstverzameling geniet wereldfaam. Hij richtte – naast het Vondelpark – het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap en ook de eerste woningcorporatie in Amsterdam op.

Zocher introduceerde de landschapsstijl

Jan David Zocher is de ontwerper van dit park en ook van het Kenaupark in Haarlem, waar wij twee omringende villa’s in eigendom hebben. Met behulp van kenmerken uit de Engelse landschapsstijl componeerde hij een park dat de 19e-eeuwse Amsterdammer de illusie gaf van het perfecte natuurlijke landschap. Kleine bosschages bepaalden het beeld. Voetpaden en lanen waren nog onverhard en liepen naadloos in elkaar over. Vanaf de Stadhouderskade tot aan de Amstelveenseweg liep een aaneengesloten slingerende beek door het park. En op markante plaatsen waren parksieraden te zien in de vorm van gebouwen, maar ook als kleinere ornamenten zoals een stenen fontein en een grote vaas. Voor de flanerende Amsterdammer is het park in 1901 nauwkeurig opgetekend door de natuurkenners en schrijvers/illustratoren Jac. P. Thijsse en E. Heimans.

Nog steeds zoeken bezoekers de rust te midden van de chaos van de stad en wanen zij zich in de natuur. Door de ruiters van onze Hollansche Manege wordt niet meer gereden in het park. Het is er te druk en sommige honden zijn niet zo aardig voor de paarden.

Om het oorspronkelijke gevoel te waarborgen wordt zeer zorgvuldig omgesprongen met de historische vormgeving van het park. Dat doen o.a. de mannen en vrouwen die hun lunchruimte, kantoor en opslag hebben in onze meststal, nu werfgebouw.

De beheerders huizen in de voormalige meststal

Tussen 1999 en 2010 werd het Vondelpark grootscheeps gerenoveerd. Zo werd er een drainagesysteem aangelegd om te voorkomen dat het park blank zou staan na iedere regenbui. Bomen werden opnieuw gefundeerd, om te voorkomen dat er nog meer zouden omwaaien tijdens een storm. Ook zijn de wandelpaden vernieuwd en de wegen opnieuw geasfalteerd.

Ten tijde van de aanleg van het Vondelpark bestonden de woonwijken eromheen nog niet. Het park is aangelegd om de waarde van de omliggende woningen bij voorbaat te verhogen. Nadat het park is aangelegd is de omgeving met een halve meter opgehoogd om woningbouw mogelijk te maken. Hierdoor werd het park al meteen het afvoerputje van de wijk. Om het park droog te houden wordt het dan ook gedraineerd. Er is een eigen gemaal aan de Amstelveenseweg.

Waar het Vondelpark nu ligt was vroeger een veenweidegebied. Door de voortdurende drainage klinkt de veenlaag in. Het park ligt inmiddels ongeveer 2 meter lager dan de omliggende wijken. Doordat in het Vondelpark het water afgevoerd wordt, daalt ook de grondwaterstand in de omgeving. Dit is een groot probleem doordat hierdoor de houten fundering van de omliggende woningen droog komt te staan en is gaan rotten. Nabij de Vondelbrug en Vossiusstraat ligt onder het park een grote betonnen bak voor opvang van overtollig regenwater.

Ontworpen door stadsingenieur van Niftrik

Het werfgebouw, ontworpen door de stadsingenieur J.G. van Niftrik, staat naast de Kattenlaan en ging – toen wij het aankochten – schuil achter een als kinderdagverblijf fungerende keet. Een deel van de speelplaats van de kinderen was afgezet, omdat er stenen uit ons monumentje dreigden te vallen.

De werfgebouwen en het terrein daaromheen zijn vanuit het Vondelpark bereikbaar via een kleine oprijlaan, die met een authentiek ijzeren hek kan worden afgesloten. De twee parallel geschakelde hallen stonden wat verloren op het terrein dat de verwaarloosde aanblik bood van een restruimte. De hallen zijn vanuit het Vondelpark wel zichtbaar maar ze gingen toch voornamelijk schuil achter een haag, hek en kinderdagverblijf. Functioneel vormden zij misschien een onderdeel van het park, ruimtelijk-visueel was dat verband verloren gegaan.

Tot eind jaren negentig van de negentiende eeuw staat het werfgebouw zelfs niet op de kaarten van Amsterdam aangegeven, dit ondanks het feit dat deze altijd een aparte uitsnede voor het Vondelpark omvatten. Dat heeft misschien met de grove weergave te maken van het gebied ten noorden van het Vondelpark, dat toen nog deel uitmaakte van de gemeente Nieuwer Amstel.

Melk werd er per glas verkocht

Het vorige gebruik van het werfgebouw hield oorspronkelijk verband met een belangrijke bron van inkomsten van het Vondelpark, de melkerij. Aanvankelijk verpachtte de eigenaar van het park haar grasperken voor het houden van schapen, maar toen dit te weinig bleek op te brengen ging men over op koeien. Bij de eerste uitbreiding van het park in 1866 werd besloten één à anderhalve hectare weiland te behouden en te exploiteren. In 1874 volgde de bouw van een boerderij met op het opslagterrein van het Vondelpark aan de Kattenlaan een stalling voor 25 koeien. De melk werd zowel in het park per glas verkocht als in de stad afgezet. In de zomer werden de koeien gevoed met het gemaaide gras, hetgeen extra inkomsten betekende, terwijl de pachters de mest aan het park dienden af te staan voor de verbetering van het gewas.

Het onderstaande bekende liedje vindt hier haar herkomst:

Schuitje varen, theetje drinken
Varen we naar de Overtoom
Drinken er zoete melk met room
Zoete melk met brokken

De auteur en componist van het kinderliedje zijn onbekend. De oudste vindplaats van het liedje is de handschriftencollectie van het Bureau van het Nederlandse Volkseigen (verzameld rond 1850).

Het werd als tegenstelling van versiering gezien

Toen in 1883 de bestaande mestvaalt moest worden opgeruimd omdat open mestberging binnen de bebouwde kom niet langer was toegestaan, ging men over tot de bouw van een dubbele loods voor dit doel. De genoemde vereniging had hierover gemengde gevoelens. Enerzijds achtte zij het ‘gelukkig dat op dit terrein de praktijk de hygiënische wetenschap te hulp komt of daarmede hand in hand gaat want deskundigen nemen aan dat mest bewaard in een welingericht gebouw veel beter en krachtiger blijft dan die in de openlucht op een ouderwetsche mesthoop bijeengegaard’. Anderzijds was het gebouw nogal duur uitgevallen en meende men dat de op zich zeer nuttige voorziening in esthetisch opzicht niets bijdroeg aan het park, dat deze zelfs ‘haast onder de tegenstellingen van versieringen zou kunnen gerekend worden’.

Dit negatieve oordeel over de aanblik van het bouwwerk lijkt mede te zijn ingegeven door de wat banale functie ervan, en door de vergelijking met andere gebouwen in en aan het Vondelpark. Zoals het vier jaar eerder gerealiseerde monumentale Paviljoen van architect W. Hamer. Maar een zekere architectonische waarde kan de loods toch niet worden ontzegd.