Keizersgracht 543

Twee eeuwen een apotheek

Keizersgracht 543 ligt tussen de Leidsegracht en de Amstel. Dit deel werd vanaf 1663 gegraven en behoort tot de vierde uitleg van Amsterdam. Het maakte deel uit van het bezit van meester-timmerman Herman Rademaker (1638- 1719). Rademaker was ook eigenaar van Keizersgracht 539 en 541. Hij liet in 1673 op die twee nummers een tweelingpand bouwen, met halsgevels, vleugelstukken, gebogen frontons, omlijste zolderlichten en puien met pothuizen. Het huis 543 is dan vrijwel identiek aan de twee buren. In het pothuis aan de Spiegelstraat zat een secreet en een gootsteen en het andere was toen een schoenlapperspothuis. Tussen deze twee pothuizen is te zien dat er in de onderpui een afgeschuinde hoek zit van de winkelingang.

Al in het begin van de 18^e eeuw is er sprake van ‘de Apothek’. Wilhelmus van Schouten betaalde in 1742 aan zijn zwager Hubertus Gijsbertus van Roermont ƒ 280,- huur. Van Roermont was sinds 1740 eigenaar van de apotheek, had zijn Pharmacia winkel aan de Prinsengracht, hoek Prinsenstraat en sinds 1748 in ons pand. Toen hij zich in 1783 uit de zaak terugtrok, verkocht hij de winkel aan Anthonie Lauwerenberg. Diens opvolger werd Marten van Rossen. Daarna vinden we er Artsenijmeester Jacobus Carel Rust. Abraham Schreijer Vorstman zou hier in 1868 de apotheek opgeven.

Op reis met de delicatessenhandelaar

In 1880 startte Lissone hier zijn delicatessenwinkel, die uitmondde in het eerste reisbureau van Nederland. Dat reizen was niet voor gewone mensen, want die hadden nog geen vakantiedagen. Maar ook voor de rijkeren was het nog niet zo eenvoudig. Er waren maar weinig auto’s, vliegen deed men nog niet en zoveel spoor was er ook nog niet aangelegd.

J. (Jacob) P. Lissone had hier dus een winkel in exotische waren, zoals druiven, ananassen, Chinese gember, pisang, asperges en ansjovis. Ook verkocht hij wijn van de wijnkopers Ferwerda en Tieman. Hij begon hier zijn reisbureau per toeval; omdat Jacob zulke goede buitenlandse contacten had vroeg iemand hem een groepsreisje naar Londen te organiseren. En zo begon Lissone buitenlandse reizen te verkopen. De oudste advertentie van groepsreizen naar Parijs en Londen dateert van 1882.

Lissone heeft zijn pioniersrol volledig waargemaakt en een grote bijdrage geleverd aan de Nederlandse reiscultuur. Men veranderde de manier van reizen, nam reizigers mee naar nieuwe en verdere bestemmingen zoals Frankrijk en Londen, maar later ook naar Italië, Scandinavië, Amerika en Egypte. Het waren vooral notabelen en renteniers die met Lissone reisden. In reclame-uitingen gaf Lissone zelf te kennen dat ‘de meest achtenswaardige families’ op de passagierslijsten stonden. Wie het niet geloofde, kon de lijsten komen inzien op het reisbureau.

Verhuizing naar een ander monument van Stadsherstel

Maar ook zorgden zij er met de aangeboden gezelschapsreizen voor, dat het voor vrouwen en ouderen gemakkelijker werd om op reis te gaan. Het was destijds voor vrouwen niet gebruikelijk dat zij alleen reisden; een gezelschapsreis bood hun de gelegenheid toch iets van de wereld te zien.
Tegelijkertijd droeg het bureau in belangrijke mate bij aan het toerisme in Nederland. Zo zette Lissone in 1883 bijvoorbeeld groot in op de Wereldtentoonstelling in Amsterdam, met trips vanuit het hele land naar de hoofdstad. De activiteiten werden ondergebracht in de speciaal opgerichte Vereeniging Nederlandsch Touristenbureau, een voorloper van de VVV. Spectaculair zijn de rondritten per (open) touringcar door Amsterdam.

In 1887 verhuist Lissone naar Singel 159, nu ook een pand van Stadsherstel. Alwaar ze tot 1900 het enige Nederlandse reisbureau van betekenis bleven. In 1927 fuseerde Lissone met Lindeman en tot ver in de jaren ’70 was deze combinatie een begrip in de Nederlandse reiswereld. Door fusies en overnames, onder andere door Holland International, leeft het bedrijf van toen nog voort in het huidige TUI, het grootste reisbureau van Nederland.

Een bijzonder en klein grondvlak

Het oude pand was ontzettend bouwvallig en in 1888 kreeg het een nieuwe gevel. Het maakte onderdeel uit van een nieuw ontwerp, waar de nummers Nieuwe Spiegelstraat 22 en 24 ook deel van uitmaken. Voor dit 4,60 x 8,70 m. brede winkelhuis vragen G. Nieuwstad en J.C.C. Recourt vergunning aan. De heren waren in 1886 een vennootschap aangegaan, met als doel het aankopen van bouwterreinen om daar huizen voor de verkoop en verhuur op te bouwen.

Cornelis Nieuwstad werd vermeld als bouwkundige. De vennootschap werd eind 1888 ontbonden.
Het huis is als woon-winkelpand ontworpen met een zeer opvallende erker. Onderaan de erker hangt een ornament van gebakken klei. Boven de ronde ramen aan de Keizersgrachtzijde zijn twee zwikken aangebracht (hoekstukken tussen de bogen), een leeuwenkop en een sluitsteen. Dit hoekpunt op de Keizersgracht is architectonisch en stedenbouwkundig opmerkelijk. De plattegrond vormt een scherpe hoek tussen de straat en de gracht doordat de gracht ter plekke een bocht maakt.

Het pand ziet eruit als een kapitaal en groot gebouw, ook door de kostbare gevel, maar heeft in feite slechts een klein grondoppervlak en volume. Het lijkt dus veel groter dan het werkelijk is. Het nieuwe pand werd als depot voor de wijnkopersfirma Ferwerda & Tieman in gebruik genomen.

23 depots, kelders, pakhuizen en proeflokalen

Ferwerda & Tieman was een 19e-eeuws bedrijf dat wijnen importeerde en bottelde. Het leverde aan goed bekend staande restaurants en maakte flink reclame in kranten, voor ‘zuivere en billijke wijnen’.

Het was opgericht in 1882 en adverteerde al in 1887 in dagbladen als “de grootste detailwijnhandel in Nederland”. In 1889 had het bedrijf 23 depots, kelders, pakhuizen en proeflokalen verspreid over Nederland. Onze winkel was het 6e depot (het vijfde in Amsterdam) en met 14 vierkante meters het kleinste. Boven de winkel woonden tussen 1888 en 1894 Kasper Karssen en Dina Jacoba Visser met hun zoontje Kasper Jan Karssen, in 1890 werd hij vier. Moeder en zoon staan op de foto voor het pand.

In 1912 opende de firma ook een exclusief café-restaurant in Amsterdam. Daarin werd openlijk antisemitisme bedreven. In een ingezonden brief in een dagblad werd dit beschreven als: “Het fijne publiek dat wij hier in ons overschone ‘Trianon’ willen kweeken mag niet vermengd worden met Israelieten, want dan zou het in exclusiefheid minderen. Dat fijne publiek wil ook geen Israelieten naast zich en bij zich. Ergo zullen wij, van dezulken den dubbelen consumptieprijs vorderen – dan blijven ze wel weg.” De brief leidde tot forse discussie in de kranten. Saillant detail: De eigenaren van het gebouw waarin Ferwerda & Tieman hun ruimtes huurden waren ‘Israelieten’. Enkele weken later moest de firma openlijk haar spijt betuigen voor deze ‘ondoordachte maatregel’. Het zou zijn gegaan om een algemene order om ‘ongewenst’ publiek te weren, waarmee niet Joden bedoeld zouden zijn.