Het zusterhuis van het Rosenstock-Huessy Huis

Toevluchtsoord voor kwetsbaren in de maatschappij

De oorsprong van dit historisch gegroeide geheel van panden vindt zich in de nalatenschap van de Haarlemse weduwe Lysbeth Jan Bette Heinricxzoon, die in 1437 haar huis aan de huidige Antoniestraat nalaat, om het te bestemmen tot gasthuis voor arme lieden, “met beding dat het Sinte Jacops Gasthuus soude hieten”, vernoemd naar de apostel Sint Jacobus de Meerdere. Eeuwen later, in 1972, kopen vier sociaal geëngageerde echtparen het gebouwencomplex en beginnen er een woon-, leef- en werkgemeenschap, waarin ook ruimte is voor mensen die het tijdelijk niet redden in de maatschappij: de Vereniging Rosenstock-Huessy.

In de loop van de eeuwen is het onderkomen steeds meer uitgebreid – dit gebouw aan de Hagestraat is een latere aanwas van het complex – en zijn de activiteiten mee veranderd met de tijd en maatschappelijke behoeften, maar de invulling is er altijd één geweest in de geest van deze middeleeuwse weduwe: zo was het een opvanghuis voor pelgrims, een wees- en armenhuis, een woonzorgcentrum en Jenaplanschool. Ook worden er al jaren culturele activiteiten georganiseerd en hebben organisaties met een maatschappelijke doelstelling er onderdak gevonden, zoals een kinderopvang en restaurant de Kloosterkeuken, waar jongeren met afstand tot de arbeidsmarkt werken.

Gebouwd tijdens de uitbreiding van 1889

De oudste kaart die een indruk geeft van de bebouwing ter plaatse van Hagestraat 10, 12 en Antoniestraat 9 stamt uit 1578. Van de huidige bebouwing dateren de oudste gedeelten uit het midden van de 17e eeuw. Hagestraat 12A is dan nog niet gebouwd. Wel is op een eerste betrouwbare weergave van het complex uit 1822 een smal perceel met bebouwing op deze plek te zien, dat hiertoe behoort. In 1873 wordt het terrein aan de oostzijde verder uitgebreid met drie kavels en een stuk grond.

Uit een kadastrale hulpkaart en een gevelsteen met jaartal 1889 blijkt dat tijdens een grootschalige verbouwing en uitbreiding van het complex in 1889 ook ons pand op 12A is gerealiseerd; de drie bouwlagen boven een kelder gaven een aanzienlijke ruimtewinst.

Het gebouw wordt haaks op de oostgevel van Hagestraat 12 gebouwd. De kozijnen zijn opvallend geprofileerd en voor- en achtergevel zijn voorzien van ronde ventilatieopeningen met een decoratief gietijzeren rooster en van overhoekse muizentanden. Tegen de achtergevel, grenzend aan de binnentuin, is een achtzijdige traptoren met spiltrap geplaatst, die oorspronkelijk voorzien zijn geweest van glas-in-lood ramen.

Onderdeel van een grote verbouwing

De komst in 1853 van vijf Zusters Franciscanessen Penitenten Recollectinen van de Onbevlekte Ontvangenis van Maria van de Congregatie Charitas uit Roosendaal was het gevolg van het testament van Mgr. Cornelius Ludovicus baron de Wijkerslooth, een geestelijke die aan het St. Jacobsgodshuis een legaat vermaakte onder de bepaling dat voor de verzorging en verpleging de toenmalige suppoosten zouden worden vervangen door religieuze zusters. Hun komst was aanleiding voor de bouw van de kapel die ook tot het complex hoort. En het later gebouwde pand op nummer 12A werd gebruikt als dagbesteding van de meisjes uit het weeshuis. Waar de jongens in een ander bouwdeel werkten in de drukkerij, waren de meisjes hier bezig met naaiwerk, patronen tekenen en dergelijke. Op die manier leerden zij iets en verdienden zij tegelijk geld voor het St. Jacobsgodshuis. Het pleintje aan de voorzijde, grenzend aan de Hagestraat, deed dienst als speelplaats van het weeshuis.

In 1972 neemt een sociaalmaatschappelijke woongroep zijn intrek in het complex, die in navolging van het gedachtengoed van filosoof Eugen Rosenstock-Huessy, van betekenis probeert te zijn voor de medemens. Het complex wordt ingrijpend verbouwd en er worden verschillende activiteiten ontplooid; zo was in ons pand op nummer 12A voorheen Stichting Vluchtelingenwerk gevestigd.

De taal van de ziel

Het Rosenstock-Huessy Huis is vernoemd naar Eugen Rosenstock-Huessy (1888 – 1973). Eugen wordt geboren in Duitsland in een niet-religieus joods gezin en Eugen sluit zich op 17-jarige leeftijd aan bij de protestants-christelijke kerk. Zijn ouders stimuleren academische bezigheden bij hun kinderen en Eugen besteedt dan ook veel tijd aan geschiedenis en taalkunde; als tiener onderwijst hij al Egyptische hiërogliefen. Eugen specialiseert zich in rechtsgeschiedenis, maar is vooral bekend geworden als sociaal filosoof. Centrale thema’s in zijn werk zijn de drie-eenheid spraak, tijd en geschiedenis: de taal van de ziel die een ommekeer in de geschiedenis kan veroorzaken.

In 1914 ontmoet hij de Zwitserse kunstgeschiedenis studente Margrit Hüssy (1893–1959). Zij verklaren zich verloofd op de dag dat zij elkaar ontmoeten, en terwijl het uitbreken van de oorlog hun huwelijk vertraagt tot 1915 vieren ze hun leven lang de oorspronkelijk geplande trouwdatum in 1914. In 1925 laten zij beiden hun gecombineerde achternamen officieel registreren tot Rosenstock-Huessy.

In de Eerste Wereldoorlog dient hij als officier aan het westelijk front. In deze periode voert hij een intensieve discussie met de joodse filosoof Franz Rosenzweig over de verhouding jodendom-christendom. Na de machtsovername door Adolf Hitler in 1933 emigreert het echtpaar Rosenstock-Huessy naar de Verenigde Staten, waar Eugen onder meer lange tijd doceert aan Harvard University. Tot zijn dood blijft hij een zeer productief schrijver.

Grote vraag naar woonruimte

In Noord-Holland is een groot tekort aan woningen voor (jong)volwassenen met het autisme spectrum stoornis, die zelfstandiger willen worden. Om aan deze vraag tegemoet te komen realiseren we dit concept in meerdere monumenten. Zo is er een vergelijkbare woon- en zorgvorm in onze Fronik boerderij in Zaandam, de Zaandijkerkerk en Fort bij Krommeniedijk, oftewel Fort K’ijk in Uitgeest. Begeleiding is in handen van de Heeren van Zorg, die zich ten doel stelt om mensen te ondersteunen om hen op hun eigen wijze maximaal zelfstandig te laten functioneren. Dankzij hun aanpak stromen de jongeren vaak door naar onderwijs en werk en – na een verblijf van gemiddeld drie jaar op de woonlocatie – naar zelfstandige woonruimte. In de woonvleugel van het Rosenstock-Huessy Huis delen ze vijf dagen per week de warme maaltijd en in de zalen van het complex krijgen ze trainingen. En wat Lysbeth Jan Bette Heinricxzoon zich in 1437 vast niet heeft gerealiseerd, staat ook in deze tijd haar ‘Gasthuus’ nog in het teken van de zorg voor kwetsbaren in de samenleving.