Flevogemaal

Park voor de Amsterdammers

Het Flevopark in Amsterdam-Oost is relatief onontdekt. Niemand minder dan natuurkenner Jac. P. Thijsse (bekend van de Verkade-albums) zette zich begin 20e eeuw in voor een park tussen de Hoogduits-Joodse begraafplaats en het Nieuwe Diep. Deze plek was voor hem speciaal en hij wilde het stukje natuur beschermen voor de oprukkende stad en industrie. Over de rijkdom van de plek schreef hij: “en zoo geviel het, dat ik in 1880 ook een perceel betrok aan het Diep, (…) een berkenboschje en een veenmosmoeras met orchideeën en slangen, een trilveen-overgangsveen op zijn mooist: moerasvaren, kamvaren, stekelvaren, koningsvaren, addertong, zonnedauw enz.”

Thijsse was ervan overtuigd dat groengebieden en parken bij de stad een buffer tegen de drukte en het geluid van de stad vormden en een plek bood aan de buurtbewoners om zich te ontspannen te midden van de natuur. Het duurde even voor het initiatief van Thijsse werd uitgevoerd, maar in 1928 werd dan toch besloten tot de aanleg van het Zuiderzeepark, dat in 1931 werd geopend. De naam Flevopark kreeg het in 1943.

Het Flevopark heeft een strakker ontwerp dan de andere eind 19e-eeuwse stadsparken. Aan de rand ervan vormt het stoomgemaal aan de voormalige maalkom een onverwacht romantische plek.

De Oetewalermolen hield de polder droog

Bij de aanleg van het park stond dit gemaal er al. Het was de opvolger van de Oetewalermolen die hier vanaf ongeveer 1631 de waterhuishouding van de Oetewaler- of Overamstelsche polder regelde.

Het gebied aan de oostkant van Amsterdam was van oudsher drassig en de Zuiderzee had er vrij spel. Met de aanleg van de Zuiderzeedijk omstreeks 1300 ontstonden binnendijks het Watergraafsmeer en het Nieuwe Diep. Met de drooglegging van de Watergraafsmeer moesten de aanliggende, uitgestrekte veengebieden bedijkt en bemalen worden. In 1631 gaven de Staten van Holland en West Friesland hiervoor toestemming aan de ingelanden van de banne Outerwael en Outersdorp.

En zo kwam op de plek waar nu het Flevogemaal staat een achtkantmolen met een vlucht van 26 meter. De wind- en watermolen was voorzien van een scheprad en ontwaterde op het Nieuwe Diep.

In 1866 werd zoals bij veel molens in die tijd het scheprad vervangen door een vijzel vanwege de grotere opvoerhoogte. Een gedenkplaat in de achterwaterloop van het gemaal herinnert hieraan. In 1879 brak de houten vijzel en hoewel de breuk werd gerepareerd, besloot het polderbestuur niet veel later om de bemaling te moderniseren. Het Ingenieursbureau voor stoombemaling J.C. de Leeuw en W.A. Beijerinck kreeg de opdracht een gemaal te ontwerpen.

Gebouwd op de fundamenten van de oude molen

Onder leiding van Willem Frederik Adolph Beijerinck, een waterstaatkundige die eerder hoofdopzichter was bij de bouw van Gemaal Cruquius aan de Haarlemmermeer, werd in 1881 aan de rand van het Nieuwe Diep een stoomgemaal neergezet met de naam Overamstelschen Poldergemaal. Het stoomgemaal met woning is gebouwd in een landelijke chaletstijl. Opgetrokken in donkere baksteen met witte, uitgesneden daklijsten.

Tijdens onze restauratie in 2009 kwam aan het licht dat het nieuwe gemaal gebouwd is boven de bestaande vijzelkom op de fundering van zijn voorganger, de 17e-eeuwse molen. Stenenexpert Gerrit Vermeer van de Universiteit van Amsterdam bevestigde dat de molenfundering 17e-eeuws is. Daarbovenop is een duidelijke overgang naar 19e-eeuws baksteen, vermoedelijk ten tijde van de ombouw tot vijzelmolen in 1866. Ook is hier naast de maalgang een overblijfsel van een tweede waterafvoer te zien, de voormalige schepradgang.

In het bouwbestek van 1880 is opgenomen dat de oude molen tot de grond moest worden afgebroken. Het materiaal van de molen mocht worden hergebruikt. In en onder het gemaal zijn dan ook veel oude onderdelen gevonden. Het verklaart ook waarom een aantal vloer- en zolderingbalken blauw en geel geschilderde vlakken hebben. In de molen waren de bedsteden blauw van kleur en de woonruimten geel. Een deel van de fundering van de achtkantmolen is dankzij een bijdrage van de Vrienden weer blootgelegd en zichtbaar gemaakt.

De fundamenten zaten nog in de grond

Een belangrijk onderdeel bij de installatie vormde de 15 meter hoge gemetselde schoorsteenpijp voor de stoommachine. Op oude blauwdruktekeningen is te zien hoe deze schoorsteen met een liggend kanaal verbonden werd met het ketelhuis, dat onderdeel uitmaakte van het nu nog bestaande gebouw.

In 1916 is de stoommachine vervangen door een elektromotor en werd de beeldbepalende pijp overbodig en afgebroken, waardoor het stoomtijdperk lastig terug te zien was in het uiterlijk van het gemaalcomplex. Gelukkig bleken in de tuin – in het talud naar de voormalige maalkom – nog de fundamenten bewaard gebleven van de schoorsteen, die naast het gebouw op een eigen fundering was opgetrokken. De afdruk hiervan is nog te zien aan de oppervlakte van het maaiveld.

Onderduikers werden onbedoeld beschermd door de bezetters

Door de elkaar snel opvolgende technische ontwikkelingen kreeg het gemaal in 1916 al een elektrische aandrijving. Door de toenemende bebouwing van de polder kregen diverse wijken extra bemalingsinstallaties en werd het te bemalen oppervlak steeds kleiner.

De werkzaamheden van de machinist bleken in 1951 dan ook geen dagtaak meer. In 1951 werd een neventaak bedacht als parktoezichthouder, maar hier voelde de toenmalige machinist weinig voor. De laatste machinist, Jaap J. De Heus, bleef het werk combineren met zijn oorspronkelijke vak als maquettebouwer.

In de oorlogsjaren bood het gemaal onderdak aan drie onderduikers: een luik onderin een buffetkast leidde tot een ruimte met kooktoestel en voedselvoorraad. Een relatief veilige plek ook, juist omdat de bezetters de parktoegangen bewaakten in verband met nachtelijke houtkap.

Sinds 1969 werd het gemaal niet meer gebruikt en na opheffing van de polder werd het overgenomen door de gemeente Amsterdam. Met de komst van een automatisch werkend elektrisch gemaaltje aan de Valentijnkade werd het gemaal in 1984 definitief buiten bedrijf gesteld. De pompinstallatie werd gesloopt en afgevoerd. De laatste machinist en later zijn weduwe bleven in de dienstwoning tot het gebouw in 2004 leeg kwam te staan. Het werd vervolgens tijdelijk antikraak bewoond tot wij het uiteindelijk in 2006 overnamen.

Gemaakt van eigen geteeld fruit

Verscholen in het groen, in het gebouw van het voormalige gemaal en met een heerlijk terras aan het water vindt u hier nu Distilleerderij & Proeflokaal ’t Nieuwe Diep. Hier kunt u terecht voor een ambachtelijk gestookte jenever, een likeurtje, of een ander drankje. Ook de borrelhap ontbreekt niet.

Op het terrein is in de tuin naast het gemaal ook een kleine boomgaard van appel-, peren- en pruimenbomen geplaatst, zodat de stokerij ter plaatse geteeld fruit kan verwerken. Aan en in deze boomgaard vindt u eveneens terrassen.

Het park is niet toegankelijk voor auto’s maar het gemaalgebouw is prima bereikbaar te voet of per fiets.

Meer informatie: Distilleerderij ’t Nieuwe Diep