Eerste Laurierdwarsstraat 48

“Kruip maar in de krotten”

Als onderdeel van de Jordaan werd de Eerste Laurierdwarsstraat in de eerste helft van de 17e eeuw, tijdens de zogenaamde Derde Uitleg, aangelegd. Omdat het patroon van de oude poldersloten gehandhaafd werd bij de aanleg van deze wijk liggen de Lauriergracht en –(dwars)straten schuin ten opzichte van de grachtengordel, die zich in een halve cirkel om de oude stadskern buigt. Ze sluiten dan ook niet direct aan op de bruggen over de Prinsengracht.

Het straatbeeld is divers met panden uit meerdere tijdvakken, huizen uit de 17e eeuw naast nieuwbouw en alles daartussenin. Het pand op nummer 48 is zogenaamde historiserende bouw. Al in 1932 werd de woning op II-hoog onbewoonbaar verklaard, maar dit besluit werd weer ingetrokken. Niet naar ieders tevredenheid, zo lezen we in een krantenbericht met de kop “Kruip maar in de krotten”: “Ruys (de Beerenbrouck, Minister van Staat en van Binnenlandsche Zaken) is van meening dat deze krotten goed genoeg zijn voor de arbeiders. Kruip er maar in, proleten!” Niet veel later moet het pand alsnog zijn gesloopt.

De huizen in Het Nieuwe Werck, zoals de Jordaan aanvankelijk heette, waren oorspronkelijk met name bestemd voor ambachtslieden en handwerkers, maar vanaf het begin van de 18e eeuw verpaupert de buurt snel.

Jaren ’60: de Jordaan moet een zakenkwartier worden

De ruimtelijke en strak vormgegeven wijk wordt in die tijd volgebouwd met kamertjes in de voormalige binnenplaatsen en een wirwar aan overbevolkte gangen en sloppen ontstaat. Uiteraard worden de woningen niet gebouwd met het idee om lang mee te gaan en ook de fundering is gebrekkig.
De sterk vervuilde grachten zorgen voor een ondragelijke stank; ongedierte, alcoholisme, misdaad, misbruik en ziektes als cholera maken het troosteloze plaatje compleet.

Na een aantal oproeren in het begin van de 20e eeuw, waarbij ook doden vallen, is het welletjes en het stadsbestuur pleit voor een grondige sanering. Hele bouwblokken zullen worden gesloopt en vervangen door nieuwbouw.
De economische crisis in de jaren dertig en daarna de Tweede Wereldoorlog vertragen dit besluit, terwijl het verval alleen maar toeneemt in deze decennia. Na de oorlog krijgt de wederopbouw voorrang maar vanaf eind jaren vijftig wordt het idee om de stad flink op de schop te nemen nieuw leven ingeblazen door de bestuurders. De Jordaan – vol dichtgespijkerde en gestutte huizen, onderstukken en gaten in de gevelwand – moet veranderen in een ruim opgezette woonwijk met zakenkwartier.

Bezorgde Amsterdammers, waaronder ook de oprichters van Stadsherstel, zorgden uiteindelijk voor een omslag in de ‘city-vorming’ plannen. Een verdergaande sloop werd tegengegaan toen de buurt in 1972 tot beschermd stadsgezicht werd verklaard. Ook namen steeds meer bewoners het initiatief om monumenten in oude staat terug te brengen.

Zien opknappen doet opknappen

Toen de restauratie van het buurpand, ons monument aan de Eerste Laurierdwarsstraat 50, in 2000 zou aanvangen, vroeg de gemeente ons om het gat in de gevelwand ter hoogte van nummer 48 te vullen. Het werd een reconstructie van het reeds lang gesloopte pand, met hergebruik van een oude geveltop van de werf van Monumentenzorg. Deze geveltop was afkomstig van een pakhuis aan Haarlemmer Houttuinen 183, gesloopt voor diezelfde beoogde city-vorming en verkeersdoorbraak aldaar.

Het betreft een sobere klok in Lodewijk XIV-stijl uit het tweede kwart van de 18e eeuw met een symmetrisch fronton met bolle en holle profileringen, strakke natuurstenen afdekbanden en voluten met acanthusbladmotieven.

Door oude geveltoppen te hergebruiken zijn ze niet alleen behouden gebleven, maar is het ook mogelijk geweest om het beschadigde stadsbeeld te herstellen èn om hiermee ook weer anderen te inspireren tot restauratie: zien opknappen, doet opknappen en zo is vaak niet alleen één pand maar ook de omgeving gerehabiliteerd.

Detonerend tussen de krulpruiken en kroonlijsten

Toen wij opdracht gaven aan de architect, leidde dit in eerste instantie tot een modern nieuwbouwplan. Hierbij was uitgegaan van een combinatie van de percelen zodat het woonoppervlak optimaal benut kon worden en er in totaal drie woningen in konden worden ondergebracht. Dit door de natte cellen en keukens op nummer 48 te plaatsen en de woon- en slaapkamers op nummer 50. De gevels zouden dan slechts een afsluiting naar de straat vormen. De gevel van de nieuwbouw zou worden samengesteld uit brede staande houten delen en glaspanelen. Het plan werd tot drie keer toe door de Welstandscommissie afgekeurd: tussen de rijke 18e-eeuwse ‘krulpruiken’ en de eenvoudige 20e-eeuwse rechte kroonlijsten zouden de afwijkende verhoudingen en vlakverdeling van de moderne gevel te veel detoneren.

Vervolgens hebben we historisch onderzoek gedaan op basis van oude tekeningen en foto’s en op basis daarvan een reconstructie van het in de jaren dertig gesloopte pand voorgesteld, passend bij de karakteristiek van de buurt. Met één verschil: vanwege de bekabeling in de grond zijn souterrain en bel-etage met stoep vereenvoudigd tot een hoog voorhuis met entree op straatniveau. Bij nummer 50 had die ingrijp al eerder plaatsgevonden.
Bij deze twee individuele panden verviel ook de horizontale koppeling en werden er twee woningen gerealiseerd. Het aangepaste plan werd in één keer goedgekeurd.