Fort bij Aalsmeer

Een van de 46 forten in de Stelling

Fort bij Aalsmeer is een van de 46 forten die onderdeel uitmaken van de Stelling van Amsterdam, een 135 kilometer lange militaire verdedigingslinie ongeveer 15 à 20 kilometer rondom Amsterdam die naast de forten ook sluizen, dijken en batterijen omvat. Deze linie werd gebouwd tussen 1880 en 1914 en was een ingenieus waterbouwkundig systeem om de vijand buiten te houden door het omringende land circa 40 centimeter onderwater te kunnen zetten: te diep voor soldaten, paarden en wagens, te ondiep voor schepen. Hoewel de linie in stelling is gebracht tijdens de Eerste Wereldoorlog, is het nooit tot gevechten gekomen. Sinds 1996 staat de Stelling op de lijst van UNESCO Werelderfgoed.

Het fortterrein ligt aan De Geniedijk Haarlemmermeer, een 12 kilometer lange aarden dijk die dwars door de Haarlemmermeer loopt en werd aangelegd tussen 1888 en 1903. De dijk maakte het mogelijk het zuidelijke deel van de Haarlemmermeer onder water te zetten (inunderen) en het noordelijke deel droog te houden. In 1963 werd de militaire status van dit verdedigingswerk opgeheven.

Al sinds 1935 wordt het grasland van de Geniedijk begraasd door schapen en koeien van verschillende pachters, waaronder die van Fortboerderij Dijkzicht en Boer Bos. Ook loopt er een recreatieroute langs het groene, natuurlijke lint dwars door dit verstedelijkte gebied.

Vernoemd naar het dorpje Rijsenhout

Fort Rijsenhout, zoals Fort bij Aalsmeer ook wel bekend staat, is vernoemd naar het gelijknamige dorp dat even ten zuiden langs de Ringvaart ligt. Het fort had tot doel om deze Ringvaart en de Ringdijk te verdedigen. Het aardwerk van het forteiland stamt uit 1890-1895 en het fort zelf kwam met de bouw van de bomvrije gebouwen in 1905 gereed.

Het fort is van een A-type, wat betekent dat het twee vrijstaande gebouwen heeft voor het hefkoepelgeschut en een frontgebouw dat door een poterne is verbonden met het hoofdgebouw. Het is een van de laatste uit de Model A serie. Vanaf 1909 kwam er een compacter type stellingfort dat dankzij gewapend beton beter bestand was tegen granaatinslagen.

Het forteiland is omgeven door een dubbele frontgracht die extra bescherming in oorlogstijd bood: bij inundatie van de polder zou een strook land direct langs de Ringvaart droog blijven. Naast de verhoogde toegangsweg lag een fortwachterswoning, deze is vervangen door nieuwbouw. Aan de overkant van de voorhaven staat de houten genieloods die hier al in 1894 was gebouwd, voorafgaand aan de aanleg van het fort. Twee andere loodsen zijn na de Tweede Wereldoorlog gebouwd als opslag van militaire voertuigen en goederen.

Inundatie en watertransport van landbouwproducten

De dubbele schutsluis (die overigens niet ons eigendom is) werd aangelegd in 1890-’91 en vormt het hart van het fortterrein met het fortgebouw aan de zuidzijde en in het noorden de Genieloods. Het sluizencomplex had zowel een militaire als landbouwfunctie en bestaat uit een boven- en een benedensluis die via een tussenkanaal met elkaar zijn verbonden.

In oorlogstijd kon de bovensluis inundatiewater vanuit de Ringvaart op het Voorkanaal van de Geniedijk inlaten waarmee het zuidelijke deel geïnundeerd kon worden terwijl de noordelijke landbouwgronden behouden bleven voor de productie van voedsel voor de bevolking en soldaten die zich binnen de Stelling ophielden.

Het Voorkanaal van de Geniedijk ontsloot de Haarlemmermeerpolder via water. Met schepen werden agrarische producten vervoerd, zo vonden suikerbieten via het Voorkanaal en het sluiscomplex hun weg naar de Suikerfabriek in Halfweg. Ook landbouwproducten werden zo vervoerd naar de Amsterdamse markten.

Overal was over nagedacht. In de voorhaven tussen de Ringvaart en de sluis konden boten elkaar passeren. Via het Achterkanaal kon men in oorlogstijd ongezien en beschermd munitie en andere goederen vervoeren. En ook via de verbindingsweg kon men veilig achter de Geniedijk troepen en materieel verplaatsen. Met een schotbalksluis onder de ophaalbrug – die niet meer bestaat – kon de sluis buiten werking gezet worden.

Bemand tijdens de mobilisatie van WO I

Tijdens de mobilisatie van de Eerste Wereldoorlog is het fort bemand geweest. Dit waren in totaal 305 personen: 4 officieren, 18 onderofficieren en 283 ‘minderen’. Van de manschappen is weinig bekend.

Van Wilhelm van Boordt (1892-1944) weten we dat hij in 1916 als Landstorm plichtige is gemobiliseerd. Vanaf maart 1916 was hij op Fort bij Aalsmeer gelegerd, bij het 24e Bataljon Landweer Infanterie (LWI). In augustus van dat jaar is hij overgeplaatst naar Fort benoorden Spaarndam waar hij in 1917 voor het eerst een straf krijgt opgelegd: vier dagen politiekamer, later verlengd met twee dagen. Tot zijn verlof in februari 1919 krijgt hij nog eens 16 keer straf opgelegd.

In oktober 1917 wordt kanonnier Leonardus Johannes Couenberg (1894-1971) vanaf Fort Kudelstaart overgeplaatst naar Fort bij Aalsmeer. Bij zijn opkomst in 1914 kreeg hij een karabijn en 10 guldencent soldij per dag. Hoewel hij waarschijnlijk wel tussentijds instructie en oefening heeft gekregen, zou hij pas in 1916 een officiële opleiding in het bedienen van het geschut krijgen. In 1918 wordt hij ingedeeld bij de 3e compagnie van de luchtweerafdeling, tot hij in februari verlof krijgt en naar huis mag.

Oberfeldwebel J. Ammer, die tot het Bau Regiment Luftgau Holland behoorde, arriveerde op 2 juni 1940. Ammer werkte aan bouwprojecten op Fliegerhorst Schiphol en kwam onder andere op Fort bij Aalsmeer, dat als magazijn werd gebruikt.

Recenter van datum is Hans van der Helm (1931-2003) die in 1973 als burgermedewerker bij Defensie op Fort bij Aalsmeer (1973) betrokken was bij het beheer.

Schoonmaken, aardappelen schillen en een beetje roken en hangen

In tijden van vrede was de fortwachter de enige bewoner. Bij dreigende conflicten werden de forten in staat van paraatheid gebracht. Dit klinkt spannender dan het in praktijk vaak was. De dagen regen zich aaneen met schoonmaken, de wapens en het gereedschap onderhouden, aardappelen schillen, roken, wandelen en hangen op de strozak. Kou en vocht hadden vrij spel en de hygiëne was niet best. In 1918 bijvoorbeeld zijn er 50 gevallen van de Spaansche ziekte onder de bemanning van het fort.

Ook werden ter verstrooiing sportclubs, toneel- en muziekgezelschappen gevormd. In 1915 meldt een krantenbericht dat een fanfarecorps van ongeveer 20 blazers is opgericht, “bestaande uit personen behoorende tot de in het dorp Aalsmeer ingekwartierde en in het fort bij Aalsmeer gelegerde troepen”. Den Heer Duits, Landweerman, “zwaait den dirigeerstok”.

Uiteraard werd er ook geoefend. De allereerste oefening in de Stelling vond in 1894 plaats bij Fort bij Aalsmeer, dat toen nog niet gebouwd was. Het ging hier dan ook om de mate van verdedigbaarheid van een aardwerk. Een grote oefening, waarbij meerdere forten waren betrokken, vond plaats in 1912. In de krant lezen we dat dit veel nieuwsgierigen op de been brengt. Twee toeschouwers wachten in het donker bij Fort bij Aalsmeer vol spanning op hun zoons: de ene een soldaat, de andere Minister van Oorlog Colijn.

Ook later wordt een deel van het fort wederom als oefenterrein gebruikt, namelijk voor de brandweer die hier tot 2006 gecontroleerde ‘fikkies stookten’. De sporen ervan zorgen ervoor dat de ruimtes onbruikbaar geworden waren.

‘Leren niet te vergeten en niet vergeten te leren’

Onderdeel van ons herbestemmingsplan was het behoud van museum CRASH op deze locatie. In de Randstad zijn in de oorlogsjaren ongeveer 750 vliegtuigen neergekomen. Nadat in 1987 enkele enthousiastelingen met succes een in 1942 neergestorte RAF-bommenwerper in Badhoevedorp hadden weten te bergen, volgenden meer onderzoeken. In 1991 werd de stichting CRASH Research in Aviation Society Holland 1940-1945 opgericht. In 2009 verhuisde de stichting naar de locatie in het Fort bij Aalsmeer.

Hier wordt in een grote tentoonstelling de luchtoorlog rond de gemeente Haarlemmermeer – dat zich op de route tussen Oost Engeland en Duitsland bevond – op een educatieve en informatieve wijze gepresenteerd. Hierbij staat het ‘verhaal achter het wrak’ centraal: dit geeft de gebeurtenissen en de artefacten in het museum meer betekenis, met als doel het bewaren van het cultureel historisch erfgoed. Naast de luchtoorlog is er ook aandacht voor het verzet en voor de onderduikers van de Haarlemmermeer, zoals het verhaal over geheim agente Jos Gemmeke en de onderduikers van de ‘Boogaardboerderij’ en het ‘Breijer’ huisje.

CRASH krijgt de rechter vleugel, de poterne en het voorgebouw van het fortcomplex tot zijn beschikking om zich verder te kunnen ontwikkelen en verbeteren tot een aantrekkelijk regionaal oorlogsmuseum. Ook wil CRASH het educatieprogramma verder uitbreiden en doorgaan met het organiseren van boeiende en interessante lezingen en evenementen. CRASH hoopt in het najaar van 2022 de officiële museum status te ontvangen.

Kijk voor meer informatie op de website van het Luchtoorlog- en Verzetsmuseum ’40-’45 CRASH.