3e Munitiebunker Fort Diemerdam

Uitbreiding werelderfgoed met Nieuwe Hollandse Waterlinie

De Stelling van Amsterdam dankt haar status van werelderfgoed aan een kleine groep betrokken mensen, die aandacht vroegen voor de in gang zijnde sloop van het “Fort bij Velsen” in 1983. In die tijd waren nog maar weinigen zich ervan bewust welk een bijzonder cultureel erfgoed de Stelling – juist als geheel – is. Door de toegenomen bewustwording zijn daarna verschillende onderdelen monument geworden. Maar ook kreeg de Stelling als geheel in 1996 de UNESCO Werelderfgoedstatus.

In 2021 heeft het Werelderfgoedcomité de ‘Nieuwe Hollandse Waterlinie’ toegevoegd aan het Werelderfgoed Stelling van Amsterdam; voortaan zal de naam ‘Werelderfgoed Hollandse Waterlinies’ gebruikt worden. De Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam zijn erfgoederen van wereldniveau; de constructie is uniek en verdient het om behouden te blijven voor volgende generaties.

Militair-historisch zijn de twee linies één waterlinie. De Nieuwe Hollandse Waterlinie werd vanaf 1815 de verdedigingslinie van het economische en politieke hart van Nederland. De Stelling was vanaf 1883 ons ‘Nationaal Reduit’; het laatste toevluchtsoord. Het ultieme sluitstuk van de waterlinie. De twee waterlinies samen vertellen het verhaal van de strategische inzet van water bij de verdediging van Nederland; ‘het water als bondgenoot’.

Behoud en bescherming door de provincie Noord-Holland

De provincie Noord-Holland is mede-siteholder van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies, en daarmee voor Unesco de verantwoordelijke instantie om de ‘Uitzonderlijke Universele Waarde van het erfgoed te behouden en te beschermen’.

Het strategisch landschap vormt de basis. Voor het ongetrainde oog is dit landschap onzichtbaar en dat was ook de bedoeling. Ook mocht rondom de forten (bijna) niet gebouwd worden zodat een vrij uitzicht (schootsveld) gegarandeerd was. Dit is – ook nu nog – grotendeels zo te ervaren.

In dat strategische landschap is het complexe maar briljante watermanagement-systeem ingebed. Overal langs de verdedigingslijn zijn nog sluizen, kanalen, grachten en dijken zichtbaar, die gebruikt werden om de polders vóór de verdedigingslijn te inunderen. Het gebied werd bij het naderen van de vijand tot ongeveer 40 centimeter (kniehoogte) onder water gezet, om zo het landschap in een moeras te veranderen. Te diep om met een leger doorheen te gaan, niet diep genoeg om er overheen te varen.

Sommige gebieden lagen te hoog om geïnundeerd te worden. Daarnaast waren er ook enkele rivieren, kanalen, dijken, wegen en later spoorwegen die dwars door de verdedigingslijnen liepen. De zogenaamde accessen. Deze plekken werden beschermd door middel van talloze forten en andere militaire werken. Van hieruit opereerde het leger.

Hoe is UNESCO Werelderfgoed ontstaan?

Beide waterlinies verloren hun militaire functie, maar de hoofdkenmerken: het strategische landschap, het watermanagementsysteem en de militaire werken van de linies zijn samen uniek, en grotendeels in stand gebleven. Gezamenlijk vertellen de verdedigingswerken het verhaal van 200 jaar Nederlands militair waterbeheer en vestingbouw.

Met de Hollandse Waterlinies mee heeft Nederland sinds 2021 twaalf door UNESCO erkende werelderfgoederen, allen uniek in de wereld en betrekking hebbend op voor Nederland en de Nederlanders belangrijke thema’s: Nederland als burgersamenleving, (land)ontwerp en waterbeheer.

Behalve het Rietveld Schröderhuis, de Van Nellefabriek, de Koloniën van Weldadigheid, de Neder-Germaanse Limes en Willemstad in Curaçao, hebben alle Nederlandse monumenten op de Werelderfgoedlijst een relatie met het water: de Waddenzee, de Beemster, het voormalige eiland Schokland, het Ir. D.F. Woudagemaal, de Molens van Kinderdijk en de Zeventiende-eeuwse Amsterdamse Grachtengordel.

Er staan nu totaal 1154 monumenten op de lijst van UNESCO Werelderfgoed, bijvoorbeeld ook de Chinese Muur (China), de piramides van Gizeh (Egypte) en Grand Canyon National Park (USA).

Meest intacte van de Stelling

Het Fort Diemerdam, (officieel geheten: Kustbatterij bij Diemerdam) is één van de 46 forten van de stelling. Het bestond oorspronkelijk uit een geschutsbedding met munitiebunkers, remises, twee woningen en aardwerken. Vanuit de geschutsbedding loopt een smalspoor van 30 meter van stalen rails op een betonnen tracé van 3 meter breed naar de verderop gelegen 3e munitiebunker uit 1896. Hier werd munitie opgeslagen achter houten schuifdeurtjes. Het munitiemagazijn is identiek aan de andere twee bij de bedding. Het is van ongewapend grind- en steenslagbeton, op een rechthoekig grondvalk op palen.

Het heeft een vlakke voorgevel en naar binnen hellende zijwanden die het zware zadeldak; de betondekking, dragen. In de betondekking is een ‘wapening’ aangebracht van horizontaal geplaatste ijzeren staven. In de voorgevel zit een houten deur en raam met tralies.

Het smalspoor dat naar de bunker loopt is het meest gave in de Stelling. Smalspoor is een spoorweg met een kleinere spoorwijdte dan normaal. Het is goedkoper en lichter en daardoor makkelijker te verplaatsen. Ook kunnen hier scherpere bochten mee gemaakt worden. Bij de bouw van de Stelling, maar zeker ook daarna werd het smalspoor gebruikt. Op Diemerdam bijvoorbeeld om de munitie vanaf de bootjes naar de bunkers te vervoeren, maar ook om veldoefeningen te doen.