De Calff’s, walvisvaarders en Vrienden van tsaar Peter de Grote

Claas, zoals hij in de wandeling werd genoemd, Calff werd op 20 juni 1677 geboren als oudste zoon van Cornelis Migchielsz. Calff en Maritje Cornelisd. Gast, die in het kraambed stierf. Calff sr. behoorde toen al tot de vooraanstaande kooplieden van Westzaandam, waar hij in 1680 – nauwelijks 28 jaar oud – benoemd werd tot leraar van de Vlaams doopsgezinde gemeente, zodat hij toen predikbeurten mocht houden. Cornelis hertrouwde met Neeltje Jans Bleeker uit Oostzaandam, die hem op 4 februari 1684 nog een zoon, Cornelis Migchielsz., zou schenken. Beide kinderen werden al op jeugdige leeftijd bij de zaken van vader betrokken. De naam Calff verwijst naar de plaats van herkomst, het Kalf te Zaandam.

Calff sr. had schepen in de vaart op de winstgevende Groenlandsche en Straat Davids-visserij, zoals de walvisvangst toen werd genoemd. Toen Nicolaas vijfentwintig jaar was, stond er al een walvisvaarder op zijn naam. Ook het schip van Claas Calff was vernoemd naar tsaar Peter de Grote, waarmee Cornelis sr. tijdens het legendarische bezoek van de Russische alleenheerser in 1697 aan Zaandam dik bevriend was geraakt. De walvisvaarder heette ‘De Czaar van Moskoviën’.

Vader Calff spaarde kosten noch moeite bij de opvoeding van zijn kinderen. Toen hij 21 jaar oud was werd Nicolaas naar het buitenland gestuurd onder begeleiding van de Haarlemmer Testard. Zij reisden op 10 juni 1698 via Brielle naar Engeland. Daar vandaan trokken zij naar Oostende in de zuidelijke Nederlanden en gingen vandaar naar Parijs, waar ze enkele maanden doorbrachten. Hier werd de belangstelling van Nicolaas Calff voor de kunst gewekt. Ook begon hij antiquiteiten, rariteiten en zeldzame penningen en munten te verzamelen.

Op 20 maart 1754 werd de collectie Nicolaas Calff, die na zijn dood werd geërfd door zijn achterneef Jacob Psz. Hoogeboom, geveild, nadat deze in financiële moeilijkheden was gekomen ‘door ongeluk in de handel’. De catalogus vermeldde: ‘Zeldzaamheden en Penningen bestaande in verscheide Zee, Berg, Aard en Steengewassen, Gesneede en Ongesneede. Met tevens Oude en Hedendaagsche Zilveren en Kooperen Penningen. Verzameld door Wijl den Heer Nicolaas Kalff. In zijn Leven groot Kender en Liefhebber van Uitmuntende Frayigheeden; Als meede het Kabinet, Daar toe gebruikt’.

Nicolaas Calff bracht de wonderlijkste zaken bijeen. Zo waren er vier struisvogeleieren, koren van ’t Vrouwe Zand – een ondiepte in de Zuiderzee bij Stavoren – een toverbeurs, een doosje met Oost-Indisch manna, een roomse elle, een dondersteen of beitel, twee knevels van een walrus en een baardje van een walvis.

In de Franse hoofdstad wisselde Calff van gezelschap. Hij trok met de heer Van Herzeele naar het zuiden van Frankrijk. Onderweg deed hij Lyon aan, waar hij voor zijn rariteitenkabinet een kistje met aarde mee nam ‘van grond, waarop 19.000 mensen gemarteld zijn’. Uiteindelijk kwam Nicolaas Calff in Napels, Rome en Venetië terecht. In Rome woonde hij de plechtigheden bij rond de verkiezing van een nieuwe paus en in deze stad leefde hij zich volledig uit in zijn verzameldrift. Calff bracht ‘enige Roomsche reliquiën bijeen’. Zoals onder andere een been van Sint Clementia Mars; twee stukjes van de Heilige Poort van de Sint Pieterskerk, Roma Jubel 1699. Verder diverse versteende zaken, as, steen en aarde van de Berg Vesuvius met een historische beschrijving in het Italiaans en hout van een Egyptische koningskist, dat niet verbrandde. Hij kocht complete beelden en schilderijen en verscheepte alles naar Zaandam.

Nicolaas Calff was ruim twee jaar onderweg. Hij vertrok als een Zaanse jongeman van rijke ouders en kwam thuis als een 24-jarige man van de wereld, gereed om in het omvangrijke handelshuis van zijn vader te stappen en hem daarin ook op te volgen.

Het aanzien van Calff en zijn zoon Nicolaas was toen al zo groot, dat het voor zijn naaste medewerkers bij de grootste transacties voldeed te zeggen, dat men namens het handelshuis Cornelis Calff & Zoon optrad om elk gewenst krediet te krijgen. ‘Zo wist als Calff’ werd een spreekwoord, dat aangaf hoe kredietwaardig de firma was. Als men zaken deed met de Zaankanter behoefde men nimmer bang te zijn voor wanbetaling.

Na terugkeer van zijn jarenlange buitenlandse verblijf trouwde Nicolaas Calff in 1702 met Aafje Pieters. Twee jaar later liet hij een deftig en luisterrijk huis bouwen aan de Zaan ter hoogte van het Zeemanspad in de Molenbuurt, dat later als Westzijde 38 geregistreerd zou worden. In dit pand werd in 1718 tsaar Peter ontvangen, die toen met tsarina Catharina een officieel staatsbezoek aan Nederland bracht.

Lang duurde het huwelijksgeluk van Calff, die inmiddels een vooraanstaand lid van de Doopsgezinde Gemeente in Westzaandam was geworden, niet. In 1713 overleed zijn vrouw zonder dat ze hem kinderen geschonken had.

Kort na de begrafenis van zijn vrouw vertrok Calff opnieuw naar Parijs. Volgens Denis Diderot, een beroemde achttiende eeuwse Franse fylosoof die Zaandam ten tijde van Nicolaas Calff beschreef, gaf Calff zich in de Franse hoofdstad uit voor Comte De Veau, Graaf Kalf. Bij zijn bezoeken aan het hof van Lodewijk XIV, de zonnekoning, kleedde hij zich in de zwierige stijl van het Parijs van die tijd. Maar na zijn terugkeer in Westzaandam in september 1714 trok hij met evenveel gemak weer de traditionele Zaanse dracht aan. Diderot verbaasde zich in zijn boek ‘Voyage en Hollande’ over de levensstijl van de puissant rijke Zaandammer. Ook de beroemde Voltaire beschreef in zijn boek ‘De Historie van Rusland onder tsaar Peter de Grote’ hoe de doopsgezinde Calff ‘zich bij prinsessen van den bloede aan tafel zette, zich gemeenlijk op speelpartijen bij de hertogin De Berry liet vinden en die meer dan enig vreemdeling in Parijs in aanzien was. De tsarina hoorde hem gaarne vertellen over zijn vele reizen, maar als hij weer in Zaandam kwam trok hij zijn boerenkleding weer aan en werkte als timmerman op de scheepswerven van zijn vader’.

Hoe en waar Calff zijn gesprekken met de tsarina voerde zegt Voltaire niet. Bovendien was Calff sr. weliswaar reder, maar hij had geen scheepswerf. Voltaire werd uiteindelijk naar Engeland verbannen in verband met zijn kritische houding ten opzichte van het hofleven.

Hoe juist zijn beschrijving van Calff is, is niet meer na te gaan, maar in elk geval was dit de man, die in 1718 tsaar Peter de Grote en tsarina Catharina in zijn woning ontving. Het keizerlijke gezelschap was op 19 december 1717 met een in Utrecht gehuurde trekschuit in Amsterdam aangekomen. Pas op 5 maart was de tsaar in de gelegenheid naar Zaandam te komen, doordat hij een tijdje ziek was geweest. Met een paar prinsen begaf hij zich onmiddellijk naar het huis van Calff, waar vader Cornelis en zoon Nicolaas hem hartelijk ontvingen. Enkele dagen later – op 9 maart – waren de czaar en de czarina opnieuw bij Calff op visite. Zij brachten bij deze gelegenheid een heildronk op vader en zoon uit, waarbij ook hun neef Jacob Pietersz Hoogeboom aanwezig was. Calff sr. leidde de Russische vorst overal rond. Peter de Grote had nog niets van zijn nieuwsgierigheid verloren, maar de oude Calff constateerde ‘dat hij veel ten goede was veranderd’.

De Zaandamse kooplieden gaven Peter de Grote een fraai ijsschuitje cadeau en begeleidden hem bij een bezoek aan de papiermolen De Kok, waar hij twintig jaar eerder ook al was geweest. De tsaar bezocht daarna een stijfselmakerij aan de overzijde van de Koksloot. Hier proefde hij van het zure water en de stijfsel en dwong hij leden van zijn gevolg dit ook te doen.

Op 30 augustus kwam Peter de Grote voor de laatste keer naar Zaandam. Bij het middagmaal zei de tsaar ‘dat hij nergens zoo veele werkzaamheden en zulke uitgestrekte koophandel had aangetroffen als in de Zaanstreek’. Tijdens deze gelegenheid liet de tsaar Calff weten, dat hij een predikatie in ‘Het Nieuwe Huys’ van de Doopsgezinde Gemeente wilde horen, maar ook dat hij niet van lange preken hield. Calff antwoordde: ‘Dat ik dan de slotsom van alle vermaningen zal voordragen’.

Het gezelschap begaf zich naar de Vermaning tegenover het huis, Calff beklom de kansel en sprak: “Denk wel, spreek wel en doe wel. Amen!”. De vorst was diep onder de indruk. Hij zei: “Nooit hoorde ik een korter en nooit een zakelijker preek”.

Toen Nicolaas Calff met de tsaar de traankokerij bezocht kon hij deskundig commentaar geven. Hij had zelf ook belangen in deze bedrijfstak. Zijn schepen ’t Vergulde Calff en ’t Bonte Calff, net als de Czaar van Moskoviën, vernoemd naar molens van de familie, waren in 1716 nog in de vaart. Op 9 november 1719 kocht Nicolaas op een veiling 1/32ste part in het fluitschip Het Gele Paart en tegelijkertijd nam hij ook 1/32ste part in een traankokerij in Zaandijk, terwijl hij al eigenaar was van zo’n kokerij aan het Hazepad in Zaandam. Het bedrijf lag naast de wagenschotzager De Haas en de reusachtige lijnbaan De Olifant. Ook was hij eigenaar van de fluitschepen ’t Jonge Calff en De Liefde, die hij in 1722 en 1724 verkocht voor f 7600,- en f 3800,-.

Dankzij de voorspoed van zijn bedrijven kon Calff veel geld uitgeven aan zijn grote liefde voor kunst. Vooral beeldhouwwerk had zijn voorkeur. Dat kwam sterk tot uitdrukking in zijn hofstede Polanen, die hij halfweg Haarlem en Amsterdam liet bouwen.

Op 28 december 1718 hertrouwde Nicolaas Calff met Grietje Lourens Louwe. Grietje stierf al snel, maar schonk wel het levenslicht aan een zoon, Cornelis. De jonge Calff leefde niet lang. Op 9 augustus 1723 werd zijn dood aangegeven, zodat Nicolaas Calff zonder afstammelingen bleef. De laatste jaren van zijn leven sleet Calff in gezelschap van Guurtje Gerrits Ouwekees, die als zijn huishoudster optrad. Toen Calff op 16 april 1734 zelf zijn testament liet maken schreef notaris Jurriaan Faber: ‘Voor mij verscheen Nicolaes Calff, in leven koopman en kunstminnaar; siekelijck van ligchaam, doch sijn verstand, geheugen en vrije spraak welhebbende, de welcke in den overdenkinghe van der levens broosheyt en van de onzekere muze van de dood, dit te kennen gaf als zijn laatste wil’.

Calff benoemde zijn 45-jarige neef Pieter Jsz. Calff, een zoon van zijn oom Jan Migchielse Calff, tot zijn enige erfgenaam. In 1726 had deze zich als koopman in Amsterdam gevestigd. De totale omvang van de erfenis werd niet beschreven, maar in elk geval zou Pieter Calff de buitenverblijven verwerven, het lustoord Polanen bij Halfweg en een boerderij in de Purmer.

Nicolaes Calff had ook f 110.250,- aan contante legaten laten vastleggen aan achterneven en nichten, die tevens een reeks huizen, een houtwerf, een boerderij in de Enge Wormer en landerijen erfden. Calff was dus zonder enige twijfel een zeer rijk man. Hoe zwak hij al was, toen hij zijn laatste wil liet opmaken, bleek uit zijn handtekening, die buitengewoon bibberig en onzeker was. Op 4 mei, achttien dagen na het opmaken van zijn laatste wil, overleed Claas Calff om half drie ‘s nachts. De vriend van de tsaar was 56 jaar oud geworden.