Militaire muurkunst
bij fort ontdekt!

Muurkunst is van alle tijden zo ook rondom de Eerste Wereldoorlog. Waarschijnlijk heeft een soldaat toen afbeeldingen op de muren gemaakt. Ze zijn onlangs tevoorschijn gekomen. We hebben ze laten waarderen en ze zijn te bekijken.

Tijdens de huidige restauratie van het Fort bij Aalsmeer, een fort van de Stelling van Amsterdam uit 1905, zijn er schilderingen teruggevonden die verdwenen waren achter witte tegels. Ruimte 23, waarin ze gevonden zijn is, was een manschappen verblijf en een van de 32 kamers van het fort. Op de oostelijke wand van die ruimte werd een kleurrijke en figuratieve lambriseringsband met daarin een herhalend patroon van een aantal militairen in parade gevonden. Wij lieten Jobbe Wijnen – erfgoed en archeologie, die ervaring heeft met het waarderen van meerdere schilderingen in forten een beschrijving en waardering maken.

Hoewel er de laatste jaren meer bekend is geworden over schilderingen in het interieur van verdedigingswerken was over schilderingen in het Fort bij Aalsmeer tot nu toe weinig bekend. Onderzoek aan militaire graffiti en muurkunst vindt in Nederland pas de laatste tien jaar plaats volgens de onderzoeker.

Afbeeldingen

In totaal zijn tien posities van figuren van ongeveer 16 cm hoog zichtbaar in de ruimte waarvan de eerste drie en laatste twee zo beschadigd zijn dat ze nauwelijks te herkennen zijn. Het lijkt te gaan om een repeterend patroon van vijf figuren die met hulp van een sjabloon geschilderd zijn en de voorstelling heeft een vrolijk dan wel ludiek, of licht spottend karakter. Van links naar rechts zijn zichtbaar/dan wel herleidbaar:
1. Een infanterist met geweer (vrijwel uitgewist)
2. Een militair met een emmer in zijn hand (vrijwel uitgewist)
3. Een militair op een speelgoedpaard (een paardenhoofd op een stok, eveneens vrijwel geheel verloren)
4. Daarachter een trompetter blazend op zijn trompet
5. Een (onder) officier me aan weerszijden een vrouw en een kind/meisje
6. Daarachter begint het patroon opnieuw met infanterist met een lange overjas en een geweer aan de band op de rechterschouder

De exacte datering en herkomst van decoratieve muurschilderingen en graffiti in verdedigingsweren is vaak lastig, omdat deze werken meestal niet zijn gesigneerd, noch gedateerd. Bovendien bestaat er geen formele documentatie waaruit blijkt wanneer ze zijn gemaakt, zoals documenten over aanbesteding en opdrachtverstrekkingen. Naar dit type schilderingen en decoraties is weinig onderzoek gedaan in Nederland, en het vergelijkingsmateriaal is daardoor beperkt. Dat maakt ze als erfgoed des te belangrijker omdat de enige bron van informatie de schilderingen zelf zijn.

Op basis van eerdere onderzoeken kan worden aangenomen dat dit type decoratieve lambriseringen gemaakt is door militairen die zelf gelegerd waren in het betreffende verdedigingswerk, waarschijnlijk met medeweten of zelfs in opdracht van de commandant of leidinggevende. Uit de verschillende voorbeelden is ook gebleken dat decoratieve schilderingen in de vorm gesjabloneerde lambriseringsbanden veel voorkwamen in de Stelling van Amsterdam en geplaatst kunnen worden in de periode van grofweg 1900 tot 1925. De mobilisatie van 1914-1918 heeft daarbinnen een belangrijke rol, omdat dit een periode was waarin met zekerheid veel militairen in de forten aanwezig waren. In dit fort circa 300. De soldaten hadden waarschijnlijk veel onbenutte tijd en hadden dus tijd voor dit soort verfraaiingen van hun leefruimte.

Uniformen

Uit de uniformen van de figuren is het een en ander af te leiden. De militair met vrouw en kind draagt het uniform van een onderofficier met platte pet en grijze jas met blauwe accenten. Dit uniform vertoont grote gelijkenis met een onderofficiers-uniform van de Nederlandse infanterie in de periode tot en met de Eerste Wereldoorlog. De vrouw is waarschijnlijk een marketentster. Zij waren in de kazernes en forten verantwoordelijk voor allerlei hand en spandiensten, het leveren of verkopen van versnaperingen, of het doen van de was. Het was bij wet verlicht getrouwd te zijn met één van de militairen om deze functie te mogen vervullen.

Het beeld dat de schilderingen geven past bij de veronderstelde periode van rond 1914. Alle afgebeelde figuren dragen andere kleding. Dit past bij het tijdsbeeld van begin 20^e eeuw, waarin alle Europese mogendheden afstand deden van het 19^e -eeuwse bontgekleurde uniform en overschakelden naar een onopvallender uniform. In 1912 was het Nederlandse uniform van de krijgsmacht bepaald niet gelijkvormig. Er waren vele verschillende uniformen in omloop bij alle eenheden, met vaak ook verschillende courante uniformen voor één en dezelfde rang. Dit nog los van de verschillende tenuen die de gemiddelde officier sowieso al in de kast had hangen. De Nederlandse krijgsmacht koos in 1912 voor een meer identiek uniform. Voor de infanterie deed toen het groengrijs tenue haar intrede dat tot en met de Tweede Wereldoorlog dienst zou doen. Echter de invoering gebeurde gradueel, want de legerleiding stond erop eerst de oude exemplaren op te maken.

Openingstijden

De schilderingen zijn nu te zien in een uitsparing in het stukwerk tijdens de openingstijden van Crash 40-45, het Luchtoorlog- en Verzetsmuseum in het fort. Meer informatie over openingstijden en prijzen CRASH Luchtoorlog- en Verzetsmuseum ’40-’45 (crash40-45.nl)

Bronnen:

Dit is een samenvatting van het onderzoek van Jobbe Wijnen- erfgoed en archeologie conceptversie 12-4-2024, uitgevoerd in opdracht van Stadsherstel Amsterdam.