Keizersgracht 374

De aanleiding voor de schenking

Portretschilder en topograaf Clemens Merkelbach van Enkhuizen (1937-2023) woont en werkt vanaf 1970 in het huis. Tot 1986 is hij bezig geweest om het pand zoveel mogelijk in de oude staat terug te brengen. Jarenlang heeft Clemens zijn huis en zijn tuin vastgelegd in schilderijen en tekeningen. Niet alleen zijn huis, maar ook de gevels aan de overkant van de gracht, telkens weer opnieuw: in de winter, beter zichtbaar door de kale bomen heen, maar ook ’s zomers met het avondlicht weerspiegeld in de ruiten van de bovenverdiepingen.

Hij woonde met veel plezier in het huis met zijn levenspartner Gerard Spruyt (1922-2011) en zijn schoonmoeder. Samen besloten zij het pand na te laten aan een non-profitorganisatie die zich kon vinden in de voorwaarde dat het pand beschikbaar gesteld zou worden ten behoeve van het gebruik door kunstenaars. Enige jaren geleden overleden eerst de schoonmoeder en daarna de partner van Merkelbach. Kort daarna ontving hij van de gemeente een aanschrijving dat hij de fundering moest vernieuwen. Een kostbare aangelegenheid. Voor Merkelbach was de last van deze ingreep te hoog, waarna hij besloot het pand al bij leven over te dragen. Vanzelfsprekend wilde hij wel zelf in het huis blijven wonen. Via een bevriende architect kwam hij bij Stadsherstel terecht, en na verschillende gesprekken, die de heer Merkelbach als prettig beschrijft, heeft hij in 2016 zijn monument via de Vriendenvereniging aan Stadsherstel geschonken.

Tekenen tussen blubber en beton

De werkzaamheden verbonden aan het funderingsherstel werden natuurlijk ook door de kunstenaar vastgelegd. Terwijl de fundering werd vernieuwd en alle delen van het huis waar nodig werden aangepakt, was ook Merkelbach bezig. Hij documenteerde de restauratie in een serie tekeningen. Aldus maakt hij van de nood – de overlast die een restauratie met zich meebrengt – een deugd: een schitterende reeks van een zestigtal conté-tekeningen, allen zorgvuldig gedateerd.

Via de eerste tekeningen zijn wij getuige van de situatie van vóór de ingreep. Dan volgen het leeghalen van de ruimten, het weghalen van vloeren en muurdelen, het aanbrengen van steunbalken, de opbouw en restauratie. Onverwachte doorkijkjes, onderdelen van het huis die voorheen onzichtbaar waren, grondwater in de kelder, een apparaat op metalen rupsbanden dat op wonderlijke wijze naar binnen is gemanoeuvreerd, slangen en buizen, ijzeren H-balken die dienen als stut en versteviging, de modderbodem waarop het huis is gebouwd. Clemens is de ambachtslieden, die ieder met hun eigen deskundigheid bezig zijn, gaan waarderen. Zijn zestig tekeningen zijn een uiting van die waardering. De werkers op hun beurt voelden zich erkend door de kunstenaar die hun arbeid zo nauwgezet volgde en documenteerde.

In oktober 2017 kon het publiek de tentoonstelling van de tekeningen een maand lang zien in onze Amstelkerk. Tijdens de openingsbijeenkomst vertelden we meer over de bijzondere kunstenaar, het pand en de restauratie.

Documenteren van monumentensloop

In 1963 voltooide Merkelbach zijn opleiding aan de Amsterdamse Rijksacademie van Beeldende Kunsten. Tijdens een extra loge-jaar specialiseerde hij zich in de portretkunst. De heer Merkelbach wordt in het Lexicon van Pieter Scheen omschreven als een ‘uitstekend portretschilder’ en gekarakteriseerd als impressionist. Na de Rijksacademie volgden vele portretopdrachten en tekende hij stadsgezichten voor bijvoorbeeld de Topografische Atlas van het Stadsarchief.

In Merkelbach ’s oeuvre is de drang om het vergankelijke vast te houden vaker zichtbaar. Zo tekende hij negentiende-eeuwse kerken in Amsterdam die op de nominatie stonden om te worden gesloopt. Met bloedend hart documenteerde hij de afbraakprocessen. Zijn emoties zet hij echter om in vakkundige precisie. Op de bovenverdieping van zijn woning aan de Keizersgracht bevindt zich zijn schildersatelier waarin, en van waaruit vele schilderijen ontstonden. Zo legt hij bijvoorbeeld zijn directe omgeving op verschillende momenten van dag en jaar vast, waaronder ook zijn geliefde tuinhuis. Dat was de plek waar de bewoners in het weekend thee konden drinken in hun “tweede huis”.

Over de band met het huis

Toen Merkelbach en de zijnen het pand in 1970 kochten, was het de nieuwe eigenaren er in eerste instantie om te doen het huis weer tot woonhuis te maken. Dit zou in de loop van een tienjarenplan gebeuren. Het werd een zestienjarenplan, waarbij het voor kantoor en bedrijf gebruikte pand als eerste ontdaan werd van alle inbouwsels die sinds 1937 waren aangebracht; er was veel verknoeid. Dagelijks was de heer Merkelbach tijdens de verbouwings- en restauratiewerkzaamheden aanwezig, om zo met verschillende werklieden in een goede verstandhouding samen te werken. De tuin werd ontdaan van de overkapping met vele lichtkoepels, zodat het weer een echte Amsterdamse tuin zou worden. Ook was de heer Merkelbach in die jaren op straat steeds alert geweest op de inhoud van verbouwings-containers. “Zo heb ik in de loop der jaren onder andere een aantal grenenhouten deuren verzameld, die successievelijk in ons huis gebruikt werden bij het restaureren van de diverse kamers”.

Ook werd de ‘grote sael opgeknapt’. Merkelbach liet aan het plafond een betimmering aanbrengen, gelijkend op de houten Louis XVI-zoldering van het tuinhuis. Die paste gelukkig qua stijl goed bij de van bloemetjes en lijsten voorziene lambrisering, die achter triplex aftimmeringen tevoorschijn kwam. En zo werd dit huis in karakter teruggebracht naar een 18e/19e eeuws grachtenpand.

Aroldus van Graven liet het bouwen

Het 5,71 meter brede huis was omstreeks 1710 in opdracht van Aroldus van Graven gebouwd als woonhuis met halsgevel, vleugelstukken, een getoogd fronton en met een stoep met onder ingang. In 1803 werd het pand in opdracht van A. van Balkenschoten met een verdieping verhoogd en kreeg het een rechte lijst met triglyfen. Triglyfen zijn uitspringende houten versierelementen die op regelmatige afstand van elkaar zijn geplaatst, bij dit pand voorzien van twee verticale gleuven. De vakken tussen de triglyfen heten methopen. De fraaie empire deur is van rond 1800.

Het tuinhuis is op verzoek van de heer Merkelbach in 2005 ook rijksmonument geworden. Het dateert uit het einde van de achttiende eeuw en is gesitueerd tegen de achtergrens, over de gehele breedte van het perceel. Het is opgetrokken in baksteen en heeft twee bouwlagen onder een plat dak. De houten paneeldeur van de begane grond scharniert in het midden en dateert uit de twintigste eeuw. Het interieur is uitgevoerd in Lodewijk XVI-stijl, waarvan het plafond en gedeeltelijk ook de wandbespanning nog oorspronkelijk is.