1660
Bouw huis
F
Foeliedwarsstraat 52
Foeliedwarsstraat 52, AmsterdamStadsherstel kocht in 2014 dit huis, met drie naastgelegen panden in de Foeliedwarsstraat. Panden die al tientallen jaren op de lijst stonden om gesloopt te worden. Gelukkig is dit niet gebeurd en is aan de gevel van dit huis nog goed de interessante geschiedenis van het wonen op het eiland Rapenburg af te lezen.
1908
Onbewoonbaar verklaard
1910
Nieuwbouw
2014
Stadsherstel eigenaar
2017
Restauratie
Nu
Woningen
Eerste bewoners
Rapenburg
Vanaf 1850 werd het een Jodenbuurt
Het aantal eerste bewoners van eiland Rapenburg, waar ook de Stadsherstel panden Foeliedwarsstraat 40-52 staan, is klein. Het eiland bestaat geheel uit scheepswerven. De Atlas Splitgerber laat in 1613 een nog leeg eiland zien met daarop één huis getekend. In 1625 is er al aardig wat bebouwing. Dan tellen we alleen al in de Foeliedwarsstraat veertien panden. Aan de rijkere kant van het eiland; de kant van het water, wordt volop gebouwd aan schepen van de VOC. In 1661 is het hele eiland volledig bebouwd met woonhuizen. De scheepswerven hebben meer ruimte nodig en zijn alweer verhuisd, nog verder naar het oosten.
Zijn de bewoners van de panden in de Foeliedwarsstraat in de 19e eeuw overwegend Nederlands-Hervormd, vijftien jaar voor de eeuwwisseling komt daar verandering in. Dan wordt het een joodse buurt. De andere eilanden (Vlooienburg, Uilenburg en Marken) vormen al heel lang samen een levendige Jodenbuurt met dito straatbeeld. Het aantal stedelingen stijgt explosief door de industrialisatie en migratie. Woningbouw blijft achter. Tegen het einde van de 19e eeuw is de joodse levendigheid overgeslagen naar Rapenburg, de noordoostelijke uithoek van de Jodenbuurt.
Armoede
Vrije ambachten
Rapenburg één van de allerarmste van de stad
Ook in de Foeliedwarsstraat komen bedrijvigheid en vrije ambachten. Handelaren in vodden, augurken, sigaren. Naaisters, diamantslijpers, sjouwers en werkvrouwen zijn zo de beroepen van de huurders. De huiseigenaren wonen doorgaans elders in de stad. Zij zien de huurinkomsten van hun driedubbel gesplitste etages vast als een aardig belegde boterham.
Het levendige straatleven staat in schril contrast met de bouwvallige toestand van de panden, straatjes en het leven dat zich achter de gevels afspeelt. Vocht, vlooien, gebrek aan ventilatie, licht, watervoorziening en riolering. En dat dus met zijn achten in één kamer vóór of achter. De bewoners van Rapenburg, Uilenburg en Marken behoren tot de allerarmsten van de stad. Wie kon is al eerder vertrokken naar andere buurten ten oosten van de Amstel. De rest blijft, noodgedwongen. Rond 1900 is de woonsituatie in deze levendige buurt volstrekt onleefbaar geworden.
Verkrotting
Notenboomgang
Sanering van de buurt
En dan is het genoeg geweest. Na bijna vijftig jaar wikken en wegen neemt de gemeente serieuze maatregelen. Een gemeentelijke inspectiedienst, in het leven geroepen in 1897, keurt de woningen en verklaart ze ‘voldoende’, ‘met gebreken’ of ‘onbewoonbaar’. Dat laatste gebeurt –het laat zich raden– heel vaak. Ook op eiland Rapenburg in de Foeliedwarsstraat. Kampioen van de eenkamerwoningen, in insteken, alkoven en souterrains, of verborgen aan het eind van een donkere gang. De Foeliedwarsstraat telt veertien doodlopende gangen. De onbewoonbaar verklaarde huizen worden gesloopt.
De nummers 44 en 50 zijn zichtbaar in het straatbeeld; 46 en 48 –de eenkamerwoninkjes– lagen erachter in de donkere gang tussen beide panden. Deze Nooteboomgang en de woninkjes hebben de sloop niet overleefd. De Joodse eigenaar Hartog Allegro liet deze woningen en het slopje vervangen door twee nieuwbouwhuizen aan de Foeliedwarsstraat. De onderdoorgang onder de oude panden naar de twee achtergelegen panden verdween. Maar de gevelstenen die eens deze 17e-eeuwse huizen sierden, zijn teruggekomen, precies op de scheiding van de nieuwe huizen. De begane grond werd vóór, maar ook na de oorlog gebruikt als opslag voor karren. Toen de karren uit het straatbeeld verdwenen kwam er een garagebedrijf.
Vrienden bedankt
De Vrienden droegen bij aan het herstel van de dakkapel en restauratie van de gevelsteen.
Rol van Stadsherstel
Van sloop gered
Dit buurtje is in vijftig jaar tijd tweemaal op de schop gegaan. Straten zijn verdwenen, gehalveerd, of verbreed naar snelwegformaat. Tussen 1910 en 1930 is de buurt op de vier eilanden volledig herbouwd in die typisch naoorlogse stijl. Maar tien jaar later, onder de Duitse bezetting, raakt de Jodenbuurt ontvolkt en verkrot opnieuw. De ziel gaat eruit, om nooit meer terug te komen. Weer twintig jaar later komt er een oud plan uit de gemeentelade en moet de IJ-tunnel erdoorheen.
De Foeliedwarsstraat panden verkrotten steeds meer, de toppen zijn ingepakt en de sloopplannen liggen klaar, tótdat er vanuit de gemeente contact opgenomen wordt met ons, met de vraag of wij het kunnen redden. En de huizen zijn het waard. Niet alleen vanwege hun bewonersgeschiedenis hier in de Jodenhoek, maar het zijn ook zogenaamde ‘Orde 2’ panden. Dit zijn bouwwerken van vóór 1940, die ‘vanwege hun hoge architectonische kwaliteit, hun plaats in de stedenbouwkundige structuur en/of als toonaangevend element in de gevelwand, een belangrijke bijdrage leveren in het stadsbeeld’.
Het uitgangspunt bij deze bouwwerken is behoud, ten behoeve van het stadsbeeld. Maar behouden is er dus nog niet bij want jarenlang blijft de sloopdreiging bestaan. Toch lukt het ons uiteindelijk om deze panden voor Amsterdam te behouden en er weer mooie woonruimten van te maken.
Meer informatie
Bronnen:
Delpher
Archief Stadsherstel
Stadsarchief amsterdam
Mede mogelijk gemaakt door:
Het Cultuurfonds
Vrienden van Stadsherstel
P.W. Janssen’s Friesche Stichting
Vereniging Vrienden Amsterdamse Gevelstenen
Aan dit project werkten mee:
Architect: Rappange & Partners Architecten BV
Bouwdirectie: Bureau Delfgou architectuur en monumenten
Constructeur: Duyts Bouwconstructies BV
Aannemer: Bouwbedrijf van den Engel BV
