Herstel functie zeldzaam Joods gemeentegebouw in Haarlem

Stadsherstel is door het Comité Joods Erfgoed Haarlem en de gemeente Haarlem benaderd met de vraag om een haalbaarheidsonderzoek te doen naar de financieel/economische haalbaarheden van een herbestemming conform de programma van wensen die door het Comité Joods Erfgoed Haarlem is opgesteld. Doelstelling is de geschiedenis van het Joodse leven in Haarlem op verschillende manieren te laten herleven en het pand te restaureren. Wij voeren nu een haalbaarheidsstudie uit. De eerste ideeën en de bijzonderheid van het monument delen wij alvast met u.  

Hoe staat het met de haalbaarheidsplannen:
De wens van de gemeente en Comité Joods Erfgoed Haarlem is om in dit gemeentelijke monument de geschiedenis van het Joodse Leven in Haarlem te laten herleven. Het Gemeentegebouw had vanaf 1888 een centrale functie voor de Joodse gemeenschap in Haarlem en omstreken. Deze functie ging vanwege de Tweede Wereldoorlog verloren. Hiermee raakte het pand in verval. Dat het er nog staat, is zeker niet vanzelfsprekend, maar gelukkig zijn er mooie ideeën voor de herbestemming. En wij zijn aan het onderzoeken of die passende functie haalbaar is.

Aan de ideeën ligt het niet. De gewenste cultureel-maatschappelijke functies, in de vorm van educatieve ruimte annex herinneringscentrum, passen goed in de vroegere godsdienstschoollokalen. Daar kunnen, naast de vaste presentatie over de geschiedenis van de Joodse gemeenschap in Haarlem en omgeving, ook andere exposities komen.

En de voormalige vergaderzalen, op de eerste verdieping, zijn zeer geschikt voor de programmering van algemeen-openbare en Joodse of Joods-culturele activiteiten. De bedachte publiekstoegankelijke ruimtes zijn de voornaamste nog resterende ruimtes van het verloren Joodse leven in Haarlem. Hierin bevinden zich nog monumentale onderdelen die we willen herstellen en ontbrekende onderdelen die we willen reconstrueren zodat deze ruimtes weer helemaal tot hun recht komen.

Naast de openbare ruimtes wordt gedacht aan zelfstandige woningen en mogelijk een kantoor, eventueel ter ondersteuning van de maatschappelijke functie. Het is de bedoeling dat het resultaat van de studie met het Comité Joods Erfgoed Haarlem en de gemeente wordt besproken.

Joods Gemeentegebouw bijeenkomst t.g.v. Jubileum Rabbijn De Vries 3 mei 1932. Part.  Collectie Wim de Wagt

Een klassiek stadspaleis
Het pand aan de Lange Wijngaardstraat 14 is, met uitzondering van de veel oudere kelder, tot stand gekomen als nieuwbouw in 1887-1888. Het gebouw aan de smalle Lange Wijngaardstraat kreeg, met een voornaam vormgegeven classicistische/eclectische voorgevel, het uiterlijk van een klassiek stadspaleis. De architect was D.E.L. van den Arend (1849 – 1930), zoon van de gemeentearchitect. Binnen het pand paste Van den Arend ook classicistische vormentaal toe in de houten scheidingswand met gecanneleerde pilasters tussen de klaslokalen op de begane grond en in de fraaie stucplafonds met zware kooflijsten met acanthusbladdecoraties van de grote zalen op de verdieping. Hier kregen de schouwboezems ook klassieke zuiltjes op de hoeken in stucwerk.

           
Classicistische/eclectische lijstgevel met hoekrisalieten, rijk gedecoreerde raamomlijstingen en hoofdgestel en frontons.

Door de ligging aan een smalle straat is de imposante gevel alleen van dichtbij goed te bekijken. Die gevel, waarachter uitzonderlijk hoge verdiepingen schuilgaan, maakt duidelijk dat we hier te maken hebben met een gebouw waaraan een bijzondere functie en dus ook een bijzonder verhaal was verbonden. Dit bijzondere verhaal is enigszins in de vergetelheid geraakt door de verwaarlozing van het pand vanaf de naoorlogse periode.

Het gebouw is ontworpen voor de Joodse gemeenschap. In het ontwerp zijn meerdere functies samengebracht, waaronder die van godsdienstschool, vergader- en bijeenkomstruimten, de secretarie, conciërgewoning, kleine sjoel en ritueel badgebouw.

             
Begane grond, 1887, Monumenten Advies Bureau   1e verdieping, 1887, Monumenten Advies Bureau

Gemeentegebouw met grote faam raakt in verval
Het gemeentegebouw, zoals het werd genoemd, verwierf binnen de Joodse gemeenschap en ver buiten Haarlem grote faam en tal van -ook nationale- Joodse groeperingen en instellingen zijn er voor vieringen en vergaderingen samengekomen. 

Het was ook hier dat de Haarlemse Joodse gemeenschap, na uitsluiting van het openbare leven in de eerste bezettingsjaren, nog vertier kon vinden en culturele activiteiten kon voortzetten en het was ook hier dat de gemeenschap haar laatste vergaderingen hield vóór de deportaties. Voor hen die na de gruwelijkheden van de Tweede Wereldoorlog konden terugkeren, bleek het gebouw aan de Lange Wijngaardstraat te groot. De gemeenschap bereikte niet meer de omvang die het voor de oorlog had.

In 1951 wordt het inmiddels haveloze gebouw aan de gemeente Haarlem verkocht, die er na een interne verbouwing een kantoor van de verkeerspolitie in vestigt. Daarna leek het verhaal aan een einde te komen, totdat krakers het gebouw in bezit namen vanaf de late jaren 70. Vanaf die tijd hebben de krakers ervoor gezorgd dat het pand “in leven” is gebleven, al konden ze niet voorkomen dat er soms in meer of mindere mate schade ontstond. Zo werd het badgebouw (mikwe) in 1990 gesloopt, toen achter de panden een parkeergarage werd aangelegd.

 
 1949, De verkeerspolitie bevindt zich in het gebouw, Foto Noord Hollands archief                                 

Gaat het plan lukken?
Ondanks de littekens aan dit monument is het verhaal nog goed leesbaar. Zeker vanwege de Joodse geschiedenis is het pand het behouden waard. Maar ook als gebouwtype met lokalen, vergaderzalen en kantoor is het inmiddels binnen ons land zeldzaam te noemen en op lokaal niveau zelfs volstrekt uniek.
Hoewel er al vaker is gesproken over het doorbreken van de impasse met de krakers, bleef de status van dit oudste kraakpand van Haarlem nog altijd ongewijzigd. We hopen dat het wel met dit plan gaat lukken. We houden u natuurlijk op de hoogte. 

Een foto, genomen in 1931 in een klaslokaal van de joodse school op de begane grond in het gemeentegebouw. Links op de achtergrond is de houten scheidingswand met klassieke pilasters zichtbaar tussen de twee lokalen. Centraal tussen de kinderen zit Rabbijn De Vries (met grijze baard) en links van hem de voorganger en onderwijzer M. Petzon. Uit: Wim de Wagt, Joods Haarlem 2005

Bronnen
Voor een groot deel is gebruik gemaakt van het bouwhistorisch onderzoek, gemaakt door Monumenten Advies Bureau, Nijmegen in opdracht van de gemeente Haarlem in 2018, en het boek Joods Haarlem uit 2005 van Wim de Wagt.