Spaarnwouderstraat 134-zwart

Drie uur gaans van Haarlem naar Amsterdam

Pal achter de middeleeuwse Amsterdamse Poort ligt de Spaarnwouderstraat. Deze straat, oorspronkelijk Achterstraat geheten, was lang de uitgaande route van Haarlem naar Amsterdam. Het maakt onderdeel uit van het gebied De Burgwal en is aangelegd in de periode na 1426. Hier waren geen bierbrouwers actief zoals verderop aan het Spaarne, het waren vooral scheepsbouwers en hout- en timmerbedrijven die zich er vestigden.

De handel tussen steden nam toe en er was behoefte aan nieuwe verkeerswegen. In 1631 werd in een vrijwel rechte lijn een waterweg tussen de Haarlemmerpoort in Amsterdam en de Spaarnwouderpoort in Haarlem aangelegd: de Haarlemmertrekvaart, de eerste trekvaart in Holland, was in 1632 een feit.

Hiermee werd de reistijd aanzienlijk verkort: liet voorheen de kleine sluis te Spaarndam geen bredere schepen toe dan de zogenaamde smalle kaarseladen met een weliswaar vaste maar tijdrovende ‘beurtvaartregeling’, nu was het mogelijk om binnen één dag heen en terug te reizen per trekschuit. Ook de naast de trekvaart gelegen weg vormde een grote verbetering op de vroegere rijweg waarbij men per veer (Penningsveer) het riviertje de Liede moest oversteken.

De enige van veertien stadspoorten die gespaard is gebleven

De Spaarnwouderpoort werd rond 1400 gebouwd aan het eind van de Spaarndammerdijk die Amsterdam en Haarlem verbond en het veenweidegebied ten zuiden van het nog niet drooggemaakte IJ beschermde. De poort dankte zijn naam aan het feit dat de route destijds via Spaarnwoude liep. Aan de Amsterdamse kant was op drie uur ‘gaans’ (de snelheid die een wandelaar aflegt) ons Stadsherstelmonument de Haarlemmerpoort gelegen.

Met de aanleg van de trekvaart werd de Spaarnwouderpoort hernoemd tot Amsterdamse Poort. Het is de eerste poort waarvan melding wordt gemaakt en is gebouwd bij de eerste stadsuitbreiding, toen het gebied De Burgwal binnen de stadswallen kwam te liggen. Ook is het de enige die bewaard is gebleven, van de in totaal 14 stadspoorten die Haarlem ooit rijk was.

In Nederland werden de eerste stadsrechten in de 13e eeuw gegeven; op 23 november 1245 verleende Graaf Willem II van Holland Haarlem het stadsrecht. Een stad in de middeleeuwen had diverse privileges zoals het recht om markt te houden, tol te heffen en eigen verdedigingsmuren te bouwen. Stadspoorten stonden vaak symbool voor deze verworven rechten en zag je vaak terug op officiële uitingen zoals bijvoorbeeld een stadszegel.

Een voorraadje koek werd in de zakdoek geknoopt voor onderweg

De aanleg van de trekvaart had ook gevolgen voor het industriële karakter van de buurt in de Spaarnebocht. Bestonden in de 15e en 16e eeuw de bewoners vooral uit scheepsbouwers en schippers, nu gingen zij zich toeleggen op de passanten op weg naar centrum of trekschuit. De Achterstraat was nog steeds de doorgaande weg via de Amsterdamse Poort richting Amsterdam en werd nu een van de drukste straten van de stad.

Er verschenen dan ook bakkerijen, kruidenierszaakjes, smederijen, wagenmakerijen en winkels met namen op de uithangborden als ‘De opgaande Zon’, ‘Het Paert in de Wiegh’ en ‘d’Amsterdamsche Koek Eeter’, waar Amsterdamse dagjesmensen vaak een voorraadje van in de zakdoek knoopten voor onderweg: “met de trekschuit naar Haarlem gevaren, om van daar op den Blinkert een zandbad te gaan nemen en den achtermiddag in den Hout te slijten, zagen zij reeds dadelijk bij binnentreden der Spaarnwouderpoort dat oude uithangbord voor zich: een geschilderde kop met halve-cirkel-vormig geopenden mond, waarin de hand een heele koek stopte.”

De straat, die begin 20e eeuw wordt hernoemd tot Antoniestraat en Spaarnwouderstraat, veranderde in een lange sliert van winkels en drankgelegenheden, want vooral ook veel kroegen en herbergen vestigden zich hier.

Honkvast familie-etablissement van meerdere generaties

Ook op nummer 134 is lange tijd een café gevestigd. Na Catharina Pennings en Helena Voorting is in 1878 J. Timmermans tapper op het adres en in 1881 is dit wed. J. Michielsen.

In 1890 wordt het pand herbouwd als koffiehuis met bovenwoning en achterliggende werkplaats, ook bereikbaar via een smalle steeg rechts. Volgens het kadastrale veldwerk is A. Arons de opdrachtgever. In 1891 staat hij dan ook op het adres vermeld als koffiehuishouder. Later wordt het weer tapperij en vanaf 1909 is Arons ook handelaar in gedistilleerd. In datzelfde jaar legt op 28 augustus de tweejarige P.H.Th. Arons de eerste steen voor de nieuwe winkelpui. De enige historische foto die we hebben achterhaald stamt ook uit 1909, met nog de oude winkelpui, en mogelijk een van de Arons op de stoep.

De zaken gaan kennelijk goed want in de loop van de tijd wordt het etablissement – met de naam ‘De Nieuwe Slijterij, van ouds De Vriendschap’ – uitgebreid met buurpand nummer 138, waar een tabak- en sigarenmagazijn en later tevens wijn- en likeurhandel wordt gevestigd. Uit een advertentie van 1930 blijkt dat Arons & zonen het pand op nummer 140 erbij getrokken hebben. Arons zit nog steeds op nummer 134 in 1972.

De borrel stond na werktijd klaar

In 1839 komt er een treinverbinding tussen Amsterdam en Haarlem, waardoor de Spaarnwouderstraat niet langer de entree van de stad is vanuit Amsterdam. Toch blijft er genoeg klandizie voor het café: de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij richtte tegenover de Amsterdamse Poort een centrale werkplaats in voor onderhoud aan locomotieven, rijtuigen en goederenwagons. Er waren onder meer een grote ketelmakerij, een wielenwerkplaats, magazijngebouw en stoffeerderij. Het is de oudste werkplaats van de spoorwegen en zou uitgroeien tot een van de grote Hoofdwerkplaatsen van de NS.

In de snelgroeiende naastgelegen Amsterdamse buurt woonden tot de jaren zestig van de vorige eeuw dan ook veel werknemers van NS. Na werktijd wipten velen even aan bij het populaire café van Arons, die de borrel al had klaarstaan.