Burgemeester P. Ph. Paulplantsoen 5

Het ‘zinkende’ dorp werd verhuisd

De geschiedenis van Broek in Waterland gaat gek genoeg terug naar een andere plek dan waar de gemeente tegenwoordig ligt. De oudste vermelding van ‘Broeck’ stamt uit 1342, in 1420 staat het bekend als Broec in Waterland. Waterland had eerst de naam Wildernisse, een verwijzing naar een uitgestrekt moerasbos dat hier ooit lag. Ook Broek – drassig land of moeras – verwijst hiernaar.

Begonnen als ontginningsdorpje langs het veenriviertje Aa of Ee lag het – zoals veel Waterlandse dorpen – op enkele hoger gelegen veenkoepels. Maar de pogingen om het gebied geschikt te maken voor bewoning en het verbouwen van gewassen zorgden juist voor het tegenovergestelde: het moerasbos werd gekapt, sloten werden gegraven. Hierdoor klonk de veenbodem in, waardoor het land vaker overstroomde en er een echt waterland ontstond, dat niet meer geschikt was om te wonen.

In de loop van de 13e eeuw is de nederzetting dan ook verplaatst naar een gunstige ligging aan het water, bij de veenstromen de Eng en de Leek, waar de bevolking zich vanaf de 14e eeuw ging toeleggen op handel en scheepvaart in plaats van landbouw. Vooral in de 15e en 16e eeuw was er veel haringvisserij, walvisvaart en een bloeiende handel in graanimport uit het Oostzeegebied.

Op dit geslacht zou het wapen van Amsterdam zijn gebaseerd

Het dorp was ooit onderdeel van de heerlijkheid Waterland, behorend tot het Kennemer geslacht Persijn. De bekendste telg is ridder Jan Persijn van Velsen, heer van Waterland en de Zeevang. Zijn carrière in Waterland verliep niet vlekkeloos, om onopgehelderde redenen kwamen zijn onderdanen in 1275 tegen hem in opstand en verwoestten zijn burcht Swaensborch tot op de grond. Als voorwaarde voor vrede stelden de boeren dat het kasteel nabij Monnickendam nooit herbouwd mocht worden. Persijn hield woord en er is nooit iets van teruggevonden.

Het jaar ervoor had Persijn Haarlem beschermd tegen belegeraars, en dit kon wèl op goedkeuring rekenen. Als dank ontving hij uit handen van Jan van Nassau de heerlijkheid Amsterdam, en Persijn mocht zich tussen 1280 en 1282 heer van Amsterdam noemen.

Het wapen van het geslacht Persijn bevat zes afwisselend blauw en gele (oorspronkelijk gouden) balken. Op de drie gele staan respectievelijk 4, 3 en 2 roodkleurige Andreaskruisen. Dit wapen vertoont overeenkomsten met dat van meerdere gemeenten, waaronder Spijkenisse en Breukelen. Ook de Andreaskruisen op het wapen van Amsterdam zouden mogelijk gebaseerd zijn op het wapen van het geslacht Persijn, al is dit niet meer met zekerheid vast te stellen.

In 1409 werd de heerlijkheid toegevoegd aan het graafschap Holland.

Zowel de Spanjaarden als de watergeuzen hielden hier flink huis

Vanaf toen lag het bestuur bij de baljuw van Monickendam, samen met de vijf andere ‘bannen’ die in 1595 het Compromis van Waterland sloten, de voorloper van de Unie van Waterland (1619–1811): te weten Ransdorp, Zuiderwoude, Landsmeer, Zunderdorp en Schellingwoude. Het bestuurlijke samenwerkingsverband diende ter bewaking van de rechten en privileges van de aangesloten dorpen, vooral op het gebied van de gemeenschappelijke handelsbelangen. Zo konden zij enig tegenwicht bieden aan de grote concurrent Amsterdam.

Ook op andere fronten werden de krachten gebundeld. Toen Waterland tijdens de Tachtigjarige Oorlog partij koos voor Oranje, werd in 1572 werd op aandrang van de watergeuzen een verbond van defensie gesloten. Kort daarna zond de Prins van Oranje zes vendels soldaten naar Waterland. Een deel werd ingekwartierd in Broek. Ook benden rovende watergeuzen zwermden rond. Het verbond voorkwam niet dat Broek in 1573 door de Spanjaarden werd aangevallen, de inwoners werden mishandeld en het dorp werd geplunderd en in brand gestoken. Een zwarte bladzijde in de geschiedenis van Broek, in het Krijgsraadboek schrijft de secretaris: “Heer, helpe ons of wij verghaen”. Nadat de watergeuzen de slag op de Zuiderzee in 1573 winnen, herstelt de handel zich en wordt het dorp herbouwd.

Ondanks de samenwerkingsverbanden bleef Broek in Waterland door de eeuwen steeds zelfstandig, met onder zich de dorpen Uitdam en Zuiderwoude, tot het in 1991 deel ging uitmaken van de gemeente Waterland.

Van zeevarend en welvarend via veeteelt naar forensendorp

In de 17e eeuw beleeft de koophandel – en dan met name in graan – zijn hoogtepunt, veel Broekers varen op de Oostzeelanden. Op de Amsterdamse graanbeurs nemen de Broekers een voorname plaats in.

Het brengt het dorp grote rijkdom. De Broeker families vergaren enorme kapitalen, nog verder vergroot door onderlinge huwelijken. Aan het Havenrak, een klein water dat gehandhaafd is bij de drooglegging van het Broekermeer in 1628, verrijzen statige en fraai gedecoreerde huizen. Van hout, vanwege de slappe ondergrond. Hier vestigen zich de bemiddelde handelaren, reders en Amsterdamse renteniers.

Na 1650 verruilen veel zeevaarders en kooplieden Broek in Waterland voor het grotere en rijkere Amsterdam. Ook neemt de scheepvaart af doordat de schepen te groot worden voor de haven. Broek verandert in een boerendorp: de drooggemalen meren rondom Broek zijn geschikt voor veeteelt en Amsterdam is een dankbare afzetmarkt voor zuivelproducten en vlees. Over het IJ pendelen de Waterlandse melkschuiten dagelijks heen en weer vanuit Broek, maar veepest in 1716 en overstromingen zorgen voor grote economische tegenslagen. Toch blijven tot ongeveer 1960 de melkveehouderij en in mindere mate de visserij de grootste bron van inkomsten, sindsdien is Broek vooral een forensengemeenschap.

Zonder monumentenstatus was dit hof er nu niet meer

Dat het dorp in 1971 werd aangewezen tot beschermd dorpsgezicht heeft ongetwijfeld meegespeeld bij de hernieuwde interesse in Broek in Waterland, dat al in de 18e en 19e eeuw internationale bekendheid genoot. Het dorp kent dan ook vele gemeentelijke en rijksmonumenten. Ook het P.Ph. Paulplantsoen is een gemeentelijk monument, hoewel als wederopbouw project een vreemde eend in de bijt naast alle – voor Broek zo karakteristieke – houtbouw.

Voor veel mensen voelt de wederopbouwperiode nog niet genoeg als ‘geschiedenis’. Zeker in een dorp waar je bij wijze van spreken struikelt over de historische gebouwen, lijkt alles uit de vorige eeuw nog ‘nieuwbouw’. Toch verschuift het beeld langzaam maar zeker en gaat men ook deze nieuwere bouw – met name de wederopbouw en Post 65 – steeds meer waarderen als cultureel erfgoed.

En dat is belangrijk, omdat deze meer recente architectuur vaak nog geen beschermde status heeft, terwijl het wel een rol speelt in de ontwikkeling van de vaderlandse architectuur en bouwhistorie. In dit geval behoedde de toewijzing van de gemeentelijke monumentenstatus het Paulplantsoen voor sloop. Door het te behouden zorgen we ervoor dat er betaalbare huurwoningen in deze gemeente blijven en dat we de verhalen – ook de nieuwere – kunnen blijven vertellen. Want gebouwen zijn toch vooral ook het verhaal àchter de bakstenen.

In 2020 werden wij eigenaar van dit hofje waarvoor de sloopplannen al klaarlagen. Vrijkomende woningen worden direct één voor één aangepakt en verduurzaamd, met het idee om steeds van elke voorgaande verbeterde woning te leren.

Voor de bewoonde woningen worden individueel per huurder de mogelijkheden en wensen bekeken. Behoud en onderhoud van de woningen staat voorop. De keuze voor verbetering van het woongerief, die gepaard gaat met huurverhoging, is aan de bewoner zelf. De – inmiddels verhuurde – woning op nummer 3 diende hierbij als modelwoning. En zo wordt voor elke bewoner een passende oplossing gevonden. Waarbij zowel Stadsherstel als de huurders vooral erg blij zijn dat dit bijzondere hofje bewaard is gebleven.