Binnen Brouwersstraat 16

Het staat in de Derde uitleg

Het pand bevindt zich in de zogenaamde Derde Uitleg van Amsterdam, ten noorden van het begin van de grachtengordel. In de 16e en 17e eeuw groeide Amsterdam snel. Alleen al tussen 1578 (het jaar van de Alteratie) en 1665 groeide de stad van 30.000 naar 160.000 inwoners. De bevolking nam niet alleen binnen de stadsmuren toe, maar ook daarbuiten. Zo werd in het tweede kwart van de 16e eeuw de Lastage gebouwd, die later, tijdens de Eerste Uitleg (1578-1586), binnen de nieuwe stadswallen kwam te liggen. Ook de westelijke zijde van de stad werd uitgebreid tot aan de huidige Herengracht.

Binnen enkele jaren volgde de Tweede Uitleg (1592-1596), die de haveneilanden Uilenburg, Valkenburg en Rapenburg omvatte. In de 17e eeuw ontstond in twee fases de beroemde grachtengordel. De Derde Uitleg, die plaatsvond tijdens het Twaalfjarig Bestand, begon in 1613 en betrof de Westelijke Eilanden, de Haarlemmerbuurt en de grachtengordel tot aan de Leidsegracht.

De Jordaan, die aan de westzijde illegaal buiten de oude stadsmuur was gebouwd, werd binnen de nieuwe stadsmuren getrokken. In 1662 was het ontwerp van de Vierde Uitleg gereed. Deze uitbreiding was een voortzetting van de zeer succesvolle aanleg van het eerste deel van de grachtengordel tussen de Brouwersgracht en de Leidsegracht.

Het weefsel van de stad

Het huis naast ons heeft nummer 20, omdat achter nummer 16 nummer 18 lag, dat toegankelijk was via een slop links naast het pand. In de straat waren nog drie andere gangen of sloppen. De gemeente Amsterdam heeft onderzoek gedaan naar diverse gangen in de stad.

Het weefsel van de stad wordt gevormd door grachten, straten, lanen en stegen, die in een fijnmazige structuur de bouwblokken omsluiten. Binnen deze bouwblokken is een nog fijnmaziger structuur te vinden, bestaande uit gangen en sloppen. Deze zogenoemde inpandige gangen definieerden van oudsher de microkosmos van het bouwblok, waar gewoond en gewerkt werd, waar boomgaarden waren en vee werd gehouden, en waar stallen en pakhuizen naast de vaak piepkleine huurhuisjes stonden.

Berucht waren de gangen in de 19e eeuwse Jordaan, vaak gekenmerkt door slechte woonomstandigheden. Minder bekend is hoe het leven op het binnenterrein er in eerdere periodes uitzag. Een aanwijzing kan worden gevonden in de benamingen, die vaak verwijzen naar een beroep of beroepsgroep. Zulke namen duiden op een andere status dan persoonsnamen, die meestal verwijzen naar een eigenaar of huisjesmelker. In het geval van het Blauwlakenblok, nabij de Nieuwe Kerk wordt verwezen naar de textielververs, een eerzaam beroep dat deel uitmaakte van een gilde.

Bedenkelijke stegen

Het is goed mogelijk dat inpandige stegen in middeleeuws Amsterdam weliswaar van lagere status hadden dan bijvoorbeeld de Warmoesstraat, maar dat de bewoners toch een respectabel beroep uitoefenden. Een levendige, goed functionerende steeg kon in latere periodes echter dichter bebouwd raken en in verval raken. Al in 1484 vaardigde de stedelijke overheid een regel uit dat in de stegen en sloppen tussen de St. Jansstraat en de Oude Kerk geen tappers meer mochten wonen, ongetwijfeld vanwege de aantrekkingskracht die zij uitoefenden.

De stad probeerde tevergeefs de sloppen te weren door keuren uit te vaardigen die de aanleg van gangen met huurhuisjes langs de hoofdgrachten verboden. Uiteindelijk waren het de slechte woonomstandigheden die het stadsbestuur in de 20e eeuw ertoe brachten om ingrijpend te saneren. Hierbij werd vaak het kind met het badwater weggegooid: een complete bewoningsgeschiedenis werd weggevaagd, en eeuwenoude structuren en bouwwerken werden meedogenloos gesloopt. Aan het begin van de 20e eeuw werden bij een inventarisatie 1300 gangen en sloppen geteld; nu is daar minder dan een kwart van over. Van de inpandige bebouwing is naar schatting minder dan vijf procent overgebleven.

Een klein slop of een grote

Als er meer dan vijf of zes zelfstandige panden ontsloten werden door een gang, dan spreekt men van een ‘groot slop’. Hier mag met enige zekerheid worden aangenomen dat vuilnis zich ophoopte, dat basisvoorzieningen ontbraken en dat ziektes welig tierden. Een gang die slechts twee pandjes op het achtererf ontsloot, wordt aangeduid als een ‘klein slop’. Wanneer de gang slechts naar één pand leidde, spreekt men van een ‘achterom’ of ‘eigen erf’. Een enkel huurhuis of een loods hoeft, net als een tweetal huurhuisjes, niet per se te betekenen dat de woonomstandigheden hier altijd armoedig waren.

Sloppen en stegen waren meestal privé-eigendom, soms bewust aangelegd door grondeigenaren om inkomsten te genereren, soms door de stedelijke overheid afgestoten en verkocht aan de eigenaar van het aangrenzende perceel. Het is ook mogelijk dat privépaden tijdens de ontstaansgeschiedenis van de stad in publieke stegen zijn veranderd. Gangen zijn herkenbaar aan een hek of poort, en soms zijn ze verborgen in het woonhuis of volledig verdwenen achter een latere gevel, zoals het geval is bij het pand Binnen Brouwersstraat 16.

Van een gang naar een slop

Achter het achterhuis van nummer 16 liep de Mandenmakersgang, die oorspronkelijk doorliep van de Brouwersgracht tot aan de Haarlemmerstraat. Tegenwoordig loopt hij niet meer door tot aan de Haarlemmerstraat en is hij daar ook niet meer herkenbaar als zodanig. Aan de Brouwersgracht is de steeg nog zichtbaar en wordt deze afgesloten door een hek.

J.F.J.C. Goosens was in 1944 eigenaar van de percelen Binnen Brouwersstraat 30-38, en sinds 2 februari 1944 ook eigenaar van de Mandenmakersgang. De Mandenmakersgang, die haaks op deze steeg stond, werd later eigendom van de heer Goossens, die deze van de gemeente overnam. In 1944 wilde hij de steeg afsluiten vanwege het vele inbreken bij zijn buurman. Hoewel het de Mandenmakersgang heet, behoort het eigenlijk tot een klein slop. De Mandenmakerssteeg, met de ingang tussen de Brouwersgracht 98 en 100, is daarentegen een groot slop geworden.