17e-eeuwse molenfundering onder het Flevogemaal

In 1881 werd aan de rand van het Nieuwe Diep een stoomgemaal neergezet. Dit gemaal ligt nu in het Flevopark en wordt op het ogenblik door Stadsherstel gerestaureerd. Het was de opvolger van de Oeterwalermolen, die sinds vlak na 1631 de waterstand van de omringende weilanden regelde. Tijdens de restauratie is gebleken dat bij de bouw van het Flevogemaal gebruik werd gemaakt van de funderingen van deze molen. Stenenexpert Gerrit Vermeer van de Universiteit van Amsterdam is onlangs de molenfundering gaan bekijken en heeft bevestigd dat de resten 17e-eeuws zijn.

In het Flevopark staat aan het Nieuwe Diep, verscholen in het groen, het gebouw van het stoomgemaal waarmee in het verleden de Oetewaler- of Overamstelsche polder werd drooggehouden. Op verzoek van Stadsdeel Zeeburg kocht Stadsherstel het Flevogemaal in 2006 aan. Bij een door het stadsdeel uitgeschreven prijsvraag voor de herbestemming van het gebouw werd het plan van de stichting De Oude Pijl voor een distilleerderij met proeflokaal als beste beoordeeld. Architectenbureau Rappange & Partners maakten een restauratie- en herbestemmingsplan. Begin maart is bouwbedrijf Selie begonnen met de werkzaamheden om de vestiging van het bedrijf mogelijk te maken.

Beperkte horeca

De stokerij zal in de tuin naast het gemaal zelf fruit kweken om te distilleren. Hiertoe worden in totaal achttien appel-, peren- en pruimenbomen geplant. De dienstwoning op de verdieping wordt weer voor bewoning geschikt gemaakt. Maar bij een distilleerderij hoort natuurlijk ook een proeflokaal. En voor deze beperkte horeca-activiteit was een aanpassing in het bestemmingsplan noodzakelijk. Beperkt, want het proeflokaal zal slechts van half vier tot vroeg in de avond open zijn. Maar de bestemmingsplanwijziging die hiervoor noodzakelijk was, nam lange tijd in beslag. Daardoor werd de bouwvergunning niet eerder dan januari 2009 verleend.

Begin van de werkzaamheden

Hoe idyllisch het gemaal ook gelegen moge zijn, het stond er door al deze vertragende omstandigheden troosteloos bij. Het gevaar van vandalisme lag op de loer, nu het er zo slecht uitzag. Daarom is de toekomstige exploitant, in overleg met het stadsdeel, aan het eind van vorig jaar alvast zelf begonnen met die onderdelen die niet vergunningsplichtig zijn. Gelukkig werden in die periode ook de berichten positiever omtrent het verlenen van de bouwvergunning en kon het werk worden aanbesteed. Begin maart zijn de werkzaamheden daadwerkelijk gestart. De planning is om het proeflokaal begin 2010 te openen. Dan kan men zich geen mooiere plek bedenken om een borrel te drinken.

Hoogste punt

Op vrijdag 8 mei verrichtten stadsdeelwethouder Nico Papineau Salm, Guddo Kriger van bouwbedrijf Selie en directeur Onno Meerstadt van Stadsherstel met het hijsen van de vlaggen van Selie en Stadsherstel de officiële handeling voor het bereiken van het hoogste punt van de restauratie. Wethouder Salm sprak zijn waardering uit voor het werk van Stadsherstel en deelde mee dat Stadsdeel Zeeburg blij is met de plannen van stichting De Oude Pijl. Projectleider Paul Morel van Stadsherstel vertelde iets over de geschiedenis van het gemaal. Later die middag plantte hij samen met Samantha van den Elsen van stichting De Oude Pijl een morellenboom in de boomgaard.

Paul Morel maakte bij zijn verhaal over de geschiedenis van het gemaal dankbaar gebruik van de informatie die hij van Frank de Bruijne had gekregen. Deze vrijwilliger bij de stichting De Oude Pijl heeft de historie van het complex uitgezocht. Hij heeft de volgende feiten boven water weten te krijgen.

Schepradmolen

Het huidige poldergemaal is gebouwd op de funderingen van een windmolen, een zogenaamde schepradmolen. Deze molen werd gebouwd, omdat na de drooglegging van de nabijgelegen Watergraafsmeer de omliggende waterstanden in Amstelland minder goed beheersbaar waren en de aanliggende veengebieden moesten worden bemalen. In december 1631 verleenden de Staten van Holland en West Friesland aan de ingelanden van de banne Outerwael en Outersdorp toestemming om over te gaan tot bedijking van de Oeterwaler- of Overamstelsche polder en de vorming van een polderbestuur. Dwars door de wei- en moeslanden werd een wetering gegraven met aan het eind een molen die het overtollige water in het Nieuwe Diep loosde.

Onder het Flevogemaal bevindt zich nog de maalgang waardoor vroeger het water vanuit de maalkom in het Nieuwe Diep geloosd werd. Bij de vervanging van de molen door een stoomgemaal werd deze maalgang overbodig, omdat het water nu via gietijzeren buizen werd weggepompt.

Stoomgemaal

In de 19e eeuw werden schepradmolens veelal door vijzelmolens vervangen vanwege de grotere opvoerhoogte. Een gedenksteen bij het Flevogemaal memoreert dat deze technische vernieuwing hier in 1866 tot stand kwam.

Al in 1879 brak de houten vijzel. Deze werd onmiddellijk gerepareerd, maar blijkbaar was de breuk wel aanleiding voor het polderbestuur om de bemaling te moderniseren. Reeds in het volgende jaar vond de aanbesteding plaats van de bouw van een stoomgemaal, dat het jaar erop in gebruik werd genomen. Het complex, in chalet stijl, is een ontwerp van het Ingenieursbureau voor Stoombemaling J.C. de Leeuw en W.A. Beijerinck.

Als gezegd, werd voor de fundering van het nieuwe gemaal gebruik gemaakt van de oude molen. De 17e-eeuwse onderkant, met daarop duidelijk een overgang naar 19e-eeuwse stenen, is nog steeds aanwezig onder het gebouw. Ook is hier naast de maalgang een overblijfsel van een tweede waterafvoer te zien, de voormalige schepradgang.

Elektrificering

Aangezien de techniek altijd voortschrijdt, is de stoommachine in 1916 vervangen door een elektromotor, waarbij de overbodig geworden zestien meter hoge schoorsteen gesloopt werd. Nadat in 1984 een elektrisch gemaaltje aan de Valentijnkade het werk overnam, werd het Flevogemaal buiten werking gesteld. De machinist en zijn vrouw bleven er wonen. In 2004 kwam het gebouwtje leeg en werd het om vandalisme te voorkomen tijdelijk bewoond. In 2006 nam stadsdeel Zeeburg contact op met Stadsherstel om het gemaal over te doen en tot een herbestemming te komen. Uiteindelijk werd hiervoor een prijsvraag uitgeschreven, die nu dus heeft geresulteerd in de inrichting van het Flevogemaal als distilleerderij met proeflokaal.