De Kwakels 1

Niet op de oorspronkelijke lijst “overplaatsing”

Op ‘t Kalf 52 stond een pand dat niet op de oorspronkelijke lijst “overplaatsing” voorkwam, lezen we in een oud jaarverslag van de Stichting Zaanse Schans. Er was in het begin van het ontstaan van de Schans een lijst van 47 panden in de Zaanstreek die het waard waren om overgeplaatst te worden naar de Zaanse Schans. Van die oorspronkelijke lijst, samengesteld door de bouwcommissie, werden er 18 panden daadwerkelijk geplaatst.

Sommige panden van de eerste lijst werden nog wél gedemonteerd, en toen opgeslagen in een loods. Maar dat betekende meestal het einde van het pand. Opslaan in onderdelen was toen – en is ook nu vaak nog – niet bevorderlijk voor panden. Beter is het om een huis te demonteren en gelijk weer op te bouwen, of om een pand in zijn geheel over te brengen. Zoals regelmatig ook gebeurde.

De doelstelling in de statuten van de Stichting Zaanse Schans uit 1961 luidde:

“De stichting heeft ten doel het bevorderen van de totstandkoming, alsmede de zorg voor de instandhouding van een typisch Zaanse woonbuurt, in een gebied begrepen in het uitbreidingsplan Zaanse Schans van de gemeente Zaandam.

De buurt zal bestaan uit woongebouwen, aanhorigheden en inventarisstukken, die het vanuit het oogpunt van historische Zaanse houtbouw en meubelkunst verdienen behouden te blijven.”

“Klein huis, grote schuur”

‘t Kalf 52 werd in 1964 gedemonteerd en tijdelijk opgeslagen op de Zaanse Schans. In 1966 volgde de wederopbouw en restauratie. Architect Cornelis de Jong wilde bij de reconstructie wat meer woonruimte creëren voor de toekomstige bewoners. Het vloeroppervlak van de visserswoning van 25 m2 en een klein zoldertje van 13,5 m2 hield niet over. Hij bedacht een aanbouw van 10 m2 aan het voorhuis, voor een keuken, douche en toilet, aangevuld met een grote schuur met stookplek. Daarbij voerde hij aan, dat een visser in vroeger tijden een flinke schuur nodig had, als bergruimte voor zijn netten, vistuig en het roken van paling en andere vis.

Toen zijn ontwerp op verzet stuitte bij de bouwcommissie bedacht de Jong ter plekke het nieuwe spreekwoord, al gaf hij aan dat het een oud spreekwoord was: “klein huisje grote schuur’. Niemand had er ooit van gehoord maar De Jong kreeg zijn zin. Bij de reconstructie van het voorhuis zijn veel oorspronkelijke details bewaard gebleven, tot aan de bedstede en de kasten toe. Alleen de betegelde smuiger is een reconstructie.

Buurtschap in Zaandam

Het Stadsherstelmonument Kwakels 1, Zaanse Schans, stond oorspronkelijk aan ’t Kalf 52. ’t Kalf is een wijk in Zaandam, onderdeel van de gemeente Zaanstad. Het was een buurtschap. Een buurtschap is in Nederland een kleine, bewoonde plaats, met een eigen naam en vaak zonder duidelijk middelpunt zoals een kerk of marktplein. Veel buurtschappen zijn in de loop van de tijd ontstaan doordat mensen voor een groepje huizen, boerderijen of andere gebouwen die bij elkaar stonden, zelf een naam bedachten. Veel van deze oude buurtschappen ontstonden in gebieden waar men vrij was zich te vestigen. Vanwege deze vrije vestiging was er geen zeggenschap over zo’n plaats.

Aan de overkant was buurtschap Haaldersbroek, dat door een brug over de Braaksloot met ’t Kalf verbonden is. Zowel ’t Kalf als Haaldersbroek behoorden vanouds tot de banne van Oostzanen. Een banne was vroeger de term voor een rechtsgebied. Een banne stond onder de rechtspraak van een rechter. Bannen werden gemarkeerd door banpalen. Iemand die “verbannen” werd, mocht zich niet meer binnen de banne begeven. Hij was dan uit de gemeenschap verwijderd. Het woord bandiet betekent eigenlijk ‘iemand die verbannen is’.

In 1811 werden de buurtschappen losgemaakt uit de banne Oostzaan en aan de toen gevormde stad Zaandam toegevoegd.

Afkalven van land

De naam ’t Kalf heeft waarschijnlijk betrekking op het afkalven van het land; het veen tussen het in de 11e en 12e eeuw gevormde meertje de Poel en het dorp Wormer werd steeds meer weggeslagen. De naam ‘t Kalf zou voor het eerst in 1440 gebruikt zijn, maar deze kan zeker nog ouder zijn.

’t Kalf vormde oorspronkelijk een gesloten gemeenschap van overwegend boeren en vissers, sinds de 18e eeuw ook van arbeiders uit de molens en andere bedrijven in de naaste omgeving. In het veld stonden verschillende pelmolens, maar langs de Zaan, de Kuil, de Poel en op de Hemmes bevond zich de wellicht belangrijkste concentratie van onder meer olie-, cacao- en pelmolens in de gehele Zaanstreek.

De bevolking was overwegend zeer Rooms-Katholiek. Aangezien Oost Zaandam pas in 1784 een eigen Rooms-Katholieke Kerk kreeg, werd de Kalverkerk door katholieken uit geheel Oost- en Westzaandam bezocht. Ook de inwoners van Koog aan de Zaan en Zaandijk kerkten op ’t Kalf. Men begaf zich dikwijls varend naar de diensten.

Van het vroegere ‘t Kalf 52 pandje weten we dat het uit circa 1800 stamt en dat er eens een gezin van een binnenvisser woonde met vijf kinderen, op nog geen 25m2.